بسط جریان فکری در دانشگاه؛ مقدمه‌ای برای اثرگذاری در جامعه

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، دومین کارگاه تخصصی جریان‌شناسی فرهنگی در دانشگاه‌ها با حضور معاونین فرهنگی واحدهای جهاد دانشگاهی سراسر کشور، امروز سه‌شنبه، 11 خردادماه در سازمان فعالیت‌های قرآنی دانشگاهیان کشور برگزار شد.

این کارگاه با حضور سعید پورعلی، معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی و جمعی از معاونان و مدیران فرهنگی جهاد دانشگاهی برگزار شد و آقایان علی‌اصغر هدایتی، مدیرکل دفتر مطالعات فرهنگی جهاد دانشگاهی، ابراهیم حاجیانی، عضو هیئت علمی دانشگاه و مدیر گروه پژوهش‌های فرهنگی و اجتماعی مرکز تحقیقات استراتژیک، حجت‌الاسلام والمسلمین پارسانیا، عضو شورای‌ عالی انقلاب فرهنگی و عباس عبدی، پژوهشگر اجتماعی و روزنامه نگار در آن به سخنرانی پرداختند.

جهاد دانشگاهی می‌تواند پیوندی منطقی میان فرهنگ آکادمیک و عمومی برقرار کند

علی اصغر هدایتی، مدیرکل دفتر مطالعات فرهنگی جهاد دانشگاهی در ابتدای این کارگاه با بیان اینکه فرهنگ، عرصه تجلی باورها، اعتقادات، ارزش، بینش و نگرش و به تعبیر دقیق‌تر، ظرف و بستر توسعه پایدار در کشور است، گفت: توسعه در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نیز در گرو توسعه فرهنگی است و مراد از این نوع فرهنگ، فرهنگ پیشرو و پویا است.

وی با بیان اینکه، اگر در پی میراث کهن فرهنگی و تمدنی ایرانی اسلامی را بازسازی و تمدن نوین اسلامی را که از مطالبات مقام معظم رهبری است بنا کنیم، نیازمند تقویت حوزه اندیشه‌ورزی در عرصه فرهنگ هستیم.

مدیرکل دفتر مطالعات فرهنگی جهاد دانشگاهی، با اشاره به اهمیت نقش فرهنگ، به تعدادی از مهم‌ترین چالش‌هایی که در این حوزه وجود دارد، گفت: شکاف میان فرهنگ رسمی و غیر رسمی، شکاف میان فرهنگ آکادمیک و عمومی، شیب تند تغییرات فرهنگی و اجتماعی، ضعف در رصد تحولات فرهنگی، ناهماهنگی درون و بین دستگاهی، رنج ناشی از ناپیوستگی در امر و اقدام فرهنگی، فقدان برخورداری از شاخص‌های کیفی و ضعف در آینده‌پژوهی فرهنگی از مهم‌ترین آسیب‌ها در جریان‌شناسی فرهنگی است.

وی افزود: اگر بخواهیم پیوندی منطقی میان فرهنگ آکادمیک و عمومی برقرار کنیم، نهادی باید متکفل این امر باشد و جهاد دانشگاهی با برخورداری از سبقه انقلابی و علمی، نهادی بی‌بدیل برای ایفای این نقش است و اسناد بالادستی و اساسنامه جهاد دانشگاهی آیین‌نامه تمام‌ نمای این رسالت است.

وی در پایان عنوان کرد: اگر بخواهیم عرصه اندیشه‌ورزی را تقویت و اضلاع سه‌گانه دانش، معرفت و مهارت را دنبال کنیم، این امر رهین توسعه منابع انسانی در عرصه فرهنگی است و همه سرمایه ما نیز در جهاد دانشگاهی منابع انسانی ماست.

گفتمان‌ها ممکن است ضعیف و محدود شوند، اما از بین نمی‌روند

ابراهیم حاجیانی، عضو هیئت علمی دانشگاه و مدیر گروه پژوهش‌های فرهنگی و اجتماعی مرکز تحقیقات استراتژیک، نیز در این نشست، گفت: فهم جریان‌های معرفتی عمدتا به مسئله شکاف‌های اجتماعی مربوط می‌شود و پدیده‌ای طبیعی در جوامع است و فهم این شکاف‌ها که موارد دیگری نظیر نابرابری را در پی دارد، مهم است.

وی افزود: فهم تغییرات فرهنگی از طریق گفتمان‌ها شکل می‌گیرد و برای فهم بخشی از محیط‌شناسی فرهنگی و دانستن اینکه در جامعه چه می‌گذرد، باید دید چه جریاناتی وجود دارد؛ حتی مجموعه‌های کلان نیز نقشی اندک در جریانات فرهنگی دارند؛ به عبارتی این جریان‌شناسی نوعی دیده‌بانی و محیط‌شناسی است و اگر در پی یافتن آنچه که در جامعه می‌گذرد باشیم، این گفتمان‌سازی به کمک‌مان می‌آید. همه رفتارهای فرهنگی در هر حوزه‌ای عقبه‌ای دارد، بنابراین تحلیلگر و فعال فرهنگی اگر نداند در جامعه چه می‌گذرد، از درک بسیاری از مسائل عاجز است. از نکات دیگر، فهم ملاک و معیار برای طبقه‌بندی است.

وی در ادامه به تبارشناسی گفتمان‌های صد سال اخیر کشور پرداخت و گفت: در یکصد سال اخیر ابتدا در دوره قاجار شاهد گفتمان توسعه هستیم که هنوز نیز درگیر آن هستیم؛ گفتمان امنیت در دوران پهلوی اول به معنای مدرنیسم غربی، گفتمان بعدی است که می‌توان از آن یاد کرد، گفتمان مارکسیستی در دهه 20 شمسی نیز از گفتمان‌هایی است که در قرن اخیر حائز اهمیت و توجه است. گفتمان مذهب که در اندیشه بازگشت به خویشتن متبلور است و بسیاری از سیدجمال تا امام راحل نیز به آن پرداخته‌اند، گفتمان ملی‌گرایی، گفتمان لیبرالیسم و غرب‌گرایی که جوهره آن غربی شدن است و گفتمان‌های ترکیبی نظیر گفتمان روشنفکری دینی از دیگر گفتمان‌های یکصد سال اخیر است که هر کدام در جای خود نیازمند توجه و واکاوی است.

حاجیانی در ادامه اظهار کرد: بسیاری از اندیشمندان بر این باورند که گفتمان‌ها ممکن است ضعیف و محدود شوند، اما از بین نمی‌روند و در دوره‌های مختلف خود را بازتولید و احیا می‌کنند در حالی که برخی به اشتباه می‌پندارند که با اشاعه یک گفتمان مسلط می‌توان سایر گفتمان‌ها را حذف کرد.

مدیر گروه پژوهش‌های فرهنگی و اجتماعی مرکز تحقیقات استراتژیک در بخش دیگری از سخنرانی خود در این کارگاه، گفت: نمی‌توان فارغ از تاثیر جریان‌های فرهنگی حاکم بر منطقه و جهان اسلام، گفتمان‌های فرهنگی داخل کشور را به شکلی صحیح و کامل واکاوی کرد و به همان اندازه که تحت تاثیر اندیشه‌ها و گفتمان‌های مدرن هستیم به همان اندازه نیز تحت تاثیر گفتمان‌های حاکم بر جهان اسلام و منطقه‌ایم.

گفتمان‌ها تلاش می‌کنند خودشان را خیلی سریع رشد و توسعه بدهند و ساختارسازی کنند

سعید پورعلی، معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی در بخشی از این کارگاه، با اشاره به کارگاه قبلی جریان‌شناسی فرهنگی در دانشگاه‌ها، بر لزوم شناخت صحیح و کامل از جریان‌های حاکم بر محیط دانشگاهی، تاکید کرد و گفت: در این کارگاه سعی شده است که تنوع درس گفتارهای با دعوت از اساتید مختلف تامین شود.

وی افزود: با توجه به اینکه مخاطب اصلی ما دانشجویان و جریان‌های دانشگاهی است تا واقعیت‌های اساسی حاکم بر این محیط را نشناسیم نمی‌توانیم منابع‌مان را به درستی صرف کنیم و رویدادها و خبرهایی که در محیط دانشگاه وجود دارد و می‌تواند بر فعالیت ما اثر گذارد، باید به خوبی ملاحظه شود و سپس کار فرهنگی صورت گیرد.

معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی در ادامه به منظور آشنایی بیشتر حاضرین در کارگاه با جریان‌های فرهنگی حاکم بر کشور و به ویژه محیط‌های دانشگاهی، چند کتاب را به عنوان منبع مطالعه به حضار معرفی کرد و گفت: سرعت تغییر و تحولات در جامعه تا حدی شدت گرفته است که این گفتمان‌ها تلاش می‌کنند خودشان را خیلی سریع رشد و توسعه بدهند و ساختارسازی کنند. بسیاری از این جریان‌ها به موازات اینکه ریشه در زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی دارند، به دنبال متاثر کردن ساختار و کنش هستند و این ساختارها و کنش‌ها حتی اگر در بعضی مواقع اجازه ظهور و بروز در فضای رسمی را نیابند، به این معنا نیست که معدوم می‌شوند و از بین می‌روند؛ بعضی مواقع در محیط‌های دانشگاهی اگر قدرت هضم و داد و ستد این گفتمان‌ها فراهم نباشد به معنای خروج آن‌ها از این محیط‌ها نیست، بلکه این جریان‌ها همچنان زیست دارند تا در فرصت مناسب بتوانند خودشان را سازماندهی و بازیابی کنند و بالاخره تسخیر افراد توسط گفتمان‌ها که در وهله اول تسخیر ذهنی است بلافاصله در کنش افراد نیز تاثیر خود را می‌گذارد.

وی عنوان کرد: اگر نتوانیم در محیط‌های دانشگاهی این تنوع‌ها، تفکیک‌ها و نشانه‌هایی را که به‌خوبی قابل مشاهده است، بشناسیم، در محیطی فعالیت می‌کنیم که عناصر و عواملش خیلی برای‌مان شناخته شده نیست و همچنین نمی‌توانیم پیش‌بینی کنیم که در محیط‌های دانشگاهی‌مان چه اتفاقاتی ظهور و بروز پیدا می‌کند.

حجت‌الاسلام والمسلمین حمید پارسانیا، عضو شورای‌عالی انقلاب فرهنگی از دیگران سخنرانان این کارگاه، آفت کارهای فرهنگی را ورود ناآگاهانه به این بحث‌ها دانست و گفت: عرصه فرهنگ عرصه آگاهی و خودآگاهی است و نیاز به این نشست‌ها برای دوستان نیازی ذاتی و نه عارضی است. بحث جریان‌شناسی اگرچه مباحثی را ابژه می‌کند تا ما به عنوان سوژه به آن بپردازیم اما در این جا به سرعت خود سوژه به ابژه تبدیل می‌شود و جریان‌شناسی بخشی از ابژه می‌شود و اینکه چگونه جریان‌شناسی کنیم خودش به یک جریان تبدیل می‌شود. حالا این خودآگاهی سوژه دارد؛ اگر روان باشد عملیات و فعالیت‌های فرهنگی ثمر می‌دهد و در غیر این صورت آسیب‌های فرهنگی متصور است. ما نه در دانشگاه‌ها که در سطح وسیع‌تر جامعه در بین کنشگران اجتماعی اعم از عرصه فرهنگ در سده اخیر گرفتار این آسیب بوده‌ایم و البته تنها ما دچار این مشکل نبوده‌ایم، بلکه کشورهای اسلامی و به نوعی جهان غیر غرب نیز این مشکل را دارد.

وی افزود: تا قبل از دوران معاصر برای شناخت جریان‌های فرهنگی یک مسئله داشتیم. بعد از دوران معاصر این مسئله فرق می‌کند. در سطح فرهنگ جریان‌های فرهنگی متاثر از عوامل مختلفی هستند که ضرورت دارد شناخته شوند. بخشی از این عوامل متعلق به حوزه عمل مانند سیاست و اقتصاد است که جریانی فرهنگی را ایجاد کرده و عقبه‌ آن قرار می‌گیرد و برخی دیگر عوامل منطقی هستند؛ عوامل سیاسی الزاما عوامل منطقی نیستند و عوامل منطقی به سطح علمی ارجاع می‌دهند. در این صورت جریان‌های فرهنگی در حاشیه جریان‌هایی علمی قرار می‌گیرند و جریانی که ممکن است کلامی یا فلسفی باشد نوع نگاهش به انسان و جهان در سطح فرهنگ جریانی خاص را ایجاد خواهد کرد.

پارسانیا اظهار کرد: فرهنگ دارای لایه‌های مختلفی است و در لایه ارزش‌ها زمینه جهان‌شناسانه وجود دارد و نوع انسان شناسی و هستی شناسی‌مان و تفسیری که از این موارد داریم، هویت یک فرهنگ را شکل خواهد داد. از این رو فرهنگ اسلام و شرک در حول مفاهیمی اصلی شکل می‌گیرد. آمد و شد این عناصر در فرهنگ سیال است و این انسان است که این عناصر را به فرهنگ آورده و یا از آن خارج می‌کند.

بسط جریان فکری در دانشگاه؛ مقدمه‌ای برای اثرگذاری در اجتماع

وی در ادامه با بیان اینکه، جریان‌شناسی فرهنگی را باید با عقبه و لوازم نظری‌اش شناخت، گفت: گاهی نخست بستر‌های سیاسی به وجود آمده‌اند که به لوازم نظری منجر شده‌اند و گاهی از موضعی نظری به فرهنگ منجر می‌شود. فرهنگ یک حوزه میانی است. وقتی ما از جریان‌شناسی فرهنگی در دانشگاه‌ها سخن می‌گوییم فرهنگ به عقبه نظری خود نزدیک است، و این غیر از جریان‌شناسی فرهنگی در جاهای دیگر است و اگر جریانی فکری در دانشگاه بسط یافت در حوزه اجتماعی اثر می‌گذارد. از این رو در جریان‌شناسی فرهنگ نباید غافل شویم که برای محیط دانشگاه بسیار مهم است. وقتی نظریه‌ای در رشته‌ای فعال می‌شود در فرهنگ اثر می‌گذارد و ما وقتی می‌خواهیم جریان‌شناسی کنیم با قالبی نظری این کار را می‌کنیم که در دانشگاه شکل گرفته و فعال می‌شود و با این فعال شدن جریان‌ساز هم می‌شود.

اما جریان‌های فعلی و امروزی ما اساسا منطبق با جریان‌های پیش از تجدد نیست حتی اگر ما امروز مجدد می‌بینیم این جریان‌ها زنده شده‌اند و ما را درگیر خود کرده‌اند باز نمی‌توانیم با چارچوب جریان‌های گذشته این‌ها را تحلیل کنیم. بدون نگاه به آن زمینه‌ها نمی‌توان این کار را کرد اما برای جمع‌بندی فقط آن زمینه‌ها کافی نیست

گزارش تصویری مربوط به کارگاه را اینجا ببینید!