هر روز با تفسیر آیه‌ای از قرآن/
خود را دریابیم/ گمراهان نمی‌توانند به مؤمنان آسیبی برسانند
گروه اندیشه: نگاهی به آیه 105 سوره مائده بیان می‌کند که مؤمن باید خود را دریابد و در کنار امر به معروف و نهی از منکر به یاد داشته باشد که در راه هدایت است و آسیبی از گمراهان نخواهد دید.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، در آیه 105 سوره مائده می‌خوانیم: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لَا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ: ای كسانی كه ايمان آورده‌ايد مراقب خود باشيد، هنگامی كه شما هدايت يافتيد گمراهی كسانی كه گمراه شدهاند به شما زيانی نمی‌‍رساند، بازگشت همه شما به سوی خدا است و شما را از آنچه عمل می‌كرديد آگاه می‌سازد».
ارتباط آیه با امر به معروف و نهی از منکر
این آیه در مدینه نازل شده است. در خصوص شأن نزول این آیه از امام صادق(ع) روایت شده که فرموده‌اند، این آیه درباره تقیه نازل شده است. تفسیر کشف‌الاسرار نیز در این خصوص می‌گوید که درباره کسانی است که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند، ولی کسی گوش نمی‌دهد.
برخی از تفاسیر نیز فراز اول آیه را در ارتباط با اصل امر به معروف و نهی از منکر دانسته‌اند. یکی از نکاتی که تفسیر نور در ذیل این آیه این است که «اگر حریف دیگران نمی‌شویم، حریف نفس خود باشیم»، «در قیامت، هر کسی مسئول کار خویش است» و ما نباید «در پی کشف و افشای عیوب دیگران» باشیم، یا «اهل ایمان بر رفتار و کردار ناروای گمراهان و عقائد باطل آنان مواخذه نخواهند شد». به نظر می‌رسد نوعی دریافتن اهمیت جایگاه خود در امر هداست، مورد نظر این آیه باشد.
اگر فراز اول این آیه به نوعی دعوت به نفس است، فراز دوم آیه نوعی اطمینان‌بخشی از آن است که گمراهان نمی‌توانند آسیبی به شما برسانند. تفسیر نور در این خصوص می‌گوید «روحيّه خود را به خاطر انحراف ديگران از دست ندهيم». تفسیر اثنی عشری نیز که تفسیری روایی است، تلاش کرده است این فراز از آیه را با حدیثی از پیامبر(ص) تفسیر کند که در آن حضرت فرموده است: بايد نهى از منكر را فرو مگذاريد مگر وقتى كه مردمان بر فعل قبيح خود خوشحال باشند؛ چنين وقت هر يك در تزكيه نفس خود كوشيد و عوام را به كار خود واگذاريد. زود باشد بعد از شما زمانى و روزگارى پيدا شود كه ايام صبر باشد و هر كس در آن ايام به طاعت خداى تعالى مشغول باشد، ضلالت ديگران او را ضرر نرساند، بلكه گمراهى او سبب هلاكت خودش باشد.
در تأیید این تفسیر که در واقع ضلالت گمراهان ضرری به مؤمنان نمی‌‍رساند، تفسیر روان جاوید نیز آورده است که «ابدا از گمراهی اهل ضلال ضرری به دين، مقام، رتبه، سعادت و نجات شما وارد نمی‌شود».
دو راهه جاودان
به نظر می‌رسد این آیه علاوه بر دو فراز بالا اشاره به امری دیگر بکند و آن این است که دو راه هدایت و ضلالت وجود دارد و ما باید راه هدایت را برگزینیم.
علامه طباطبائی در تفسیر این آیه به وجود یک دو راهه جاودان اشاره می‌کند، ایشان در تفسیر المیزان می‌نویسد: «همه راه‌هايی كه سلوك می‌شود چه راههاى هدايت و چه بيراهه‌ها، همه و همه به سوى خدا منتهى می‌شوند. چون غايت و نتيجه مقصود نزد اوست، چيزى كه هست اين راه‌ها مختلفاند، يكى آدمى را به مطلوبش و به رستگارى و فلاحش رسانيده و ديگرى زيانكارش می‌سازد ... آيه شريفه براى مؤمنين و غير مؤمنين دو راه فرض فرموده كه هر دو منتهى به سوى خداى سبحان است و مؤمنين را دستور می‌دهد به اينكه بخود بپردازند و از ديگران كه اهل ضلالتند صرفنظر كنند و در زمره آنان و جزو آنان قرار نگيرند و از گمراهی‌شان نهراسند».
به نظر می‌رسد مخاطب این آیه از امر به معروف و نهی از منکر نفی نشده بلکه به طی کردن راه درست توصیه شده و عنوان شده است که اگر فردی به خود پرداخته و هدایت یابد راهش از ضلالت جدا خواهد شد.
تفسیر نمونه تلاش کرده است به این شبهه پاسخ دهد که برخی گفته‌اند این آیه به معنای اجتناب از امر به معروف و نهی از منکر است. در پاسخ این تفسیر می‌نویسد: آیه مورد بحث می‌گوید حساب هر کس جدا است و گمراهی دیگران مانند نیاکان و غیرنیاکان لطمه‌ای به هدایت افراد هدایت یافته نمی‌زند ... قرآن در پاسخ به کسانی که از غیر موثر بودن امر به معروف و نهی از منکر ناراحت می‌شوند، می‌گوید برای شما هیچ جای نگرانی نیست، زیرا شما وظیفه خود را انجام داده‌اید و اگر زمینه پذیرشی در آنها وجود نداشته است، زیانی از این ناحیه به شما نخواهد رسید.
علامه طباطبائی نیز در تفسیر المیزان تصریح کرده‌اند این آیه، در پی نفی فریضه امر به معروف و نهی از منکر نیست، بلکه مراد این است که کسی خود را در راه هدایت دیگران هلاک نکند. در تایید این فراز تفسیر کشاف این آیه را در تناسب با «... فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرَاتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَصْنَعُونَ: ... بنا بر اين جان خود را به خاطر شدت تاسف بر آنها از دست مده ...». (فاطر، 8)
ارتباط آیه با امر به معروف و نهی از منکر
این آیه در مدینه نازل شده است. در خصوص شأن نزول این آیه از امام صادق(ع) روایت شده که فرموده‌اند، این آیه درباره تقیه نازل شده است. تفسیر کشف‌الاسرار نیز در این خصوص می‌گوید که درباره کسانی است که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند، ولی کسی گوش نمی‌دهد.
برخی از تفاسیر نیز فراز اول آیه را در ارتباط با اصل امر به معروف و نهی از منکر دانسته‌اند. یکی از نکاتی که تفسیر نور در ذیل این آیه این است که «اگر حریف دیگران نمی‌شویم، حریف نفس خود باشیم»، «در قیامت، هر کسی مسئول کار خویش است» و ما نباید «در پی کشف و افشای عیوب دیگران» باشیم، یا «اهل ایمان بر رفتار و کردار ناروای گمراهان و عقائد باطل آنان مواخذه نخواهند شد». به نظر می‌رسد نوعی دریافتن اهمیت جایگاه خود در امر هداست، مورد نظر این آیه باشد.
اگر فراز اول این آیه به نوعی دعوت به نفس است، فراز دوم آیه نوعی اطمینان‌بخشی از آن است که گمراهان نمی‌توانند آسیبی به شما برسانند. تفسیر نور در این خصوص می‌گوید «روحيّه خود را به خاطر انحراف ديگران از دست ندهيم». تفسیر اثنی عشری نیز که تفسیری روایی است، تلاش کرده است این فراز از آیه را با حدیثی از پیامبر(ص) تفسیر کند که در آن حضرت فرموده است: بايد نهى از منكر را فرو مگذاريد مگر وقتى كه مردمان بر فعل قبيح خود خوشحال باشند؛ چنين وقت هر يك در تزكيه نفس خود كوشيد و عوام را به كار خود واگذاريد. زود باشد بعد از شما زمانى و روزگارى پيدا شود كه ايام صبر باشد و هر كس در آن ايام به طاعت خداى تعالى مشغول باشد، ضلالت ديگران او را ضرر نرساند، بلكه گمراهى او سبب هلاكت خودش باشد.
در تأیید این تفسیر که در واقع ضلالت گمراهان ضرری به مؤمنان نمی‌‍رساند، تفسیر روان جاوید نیز آورده است که «ابدا از گمراهی اهل ضلال ضرری به دين، مقام، رتبه، سعادت و نجات شما وارد نمی‌شود».
دو راهه جاودان
به نظر می‌رسد این آیه علاوه بر دو فراز بالا اشاره به امری دیگر بکند و آن این است که دو راه هدایت و ضلالت وجود دارد و ما باید راه هدایت را برگزینیم.
علامه طباطبائی در تفسیر این آیه به وجود یک دو راهه جاودان اشاره می‌کند، ایشان در تفسیر المیزان می‌نویسد: «همه راه‌هايی كه سلوك می‌شود چه راههاى هدايت و چه بيراهه‌ها، همه و همه به سوى خدا منتهى می‌شوند. چون غايت و نتيجه مقصود نزد اوست، چيزى كه هست اين راه‌ها مختلفاند، يكى آدمى را به مطلوبش و به رستگارى و فلاحش رسانيده و ديگرى زيانكارش می‌سازد ... آيه شريفه براى مؤمنين و غير مؤمنين دو راه فرض فرموده كه هر دو منتهى به سوى خداى سبحان است و مؤمنين را دستور می‌دهد به اينكه بخود بپردازند و از ديگران كه اهل ضلالتند صرفنظر كنند و در زمره آنان و جزو آنان قرار نگيرند و از گمراهی‌شان نهراسند».
به نظر می‌رسد مخاطب این آیه از امر به معروف و نهی از منکر نفی نشده بلکه به طی کردن راه درست توصیه شده و عنوان شده است که اگر فردی به خود پرداخته و هدایت یابد راهش از ضلالت جدا خواهد شد.
تفسیر نمونه تلاش کرده است به این شبهه پاسخ دهد که برخی گفته‌اند این آیه به معنای اجتناب از امر به معروف و نهی از منکر است. در پاسخ این تفسیر می‌نویسد: آیه مورد بحث می‌گوید حساب هر کس جدا است و گمراهی دیگران مانند نیاکان و غیرنیاکان لطمه‌ای به هدایت افراد هدایت یافته نمی‌زند ... قرآن در پاسخ به کسانی که از غیر موثر بودن امر به معروف و نهی از منکر ناراحت می‌شوند، می‌گوید برای شما هیچ جای نگرانی نیست، زیرا شما وظیفه خود را انجام داده‌اید و اگر زمینه پذیرشی در آنها وجود نداشته است، زیانی از این ناحیه به شما نخواهد رسید.
علامه طباطبائی نیز در تفسیر المیزان تصریح کرده‌اند این آیه، در پی نفی فریضه امر به معروف و نهی از منکر نیست، بلکه مراد این است که کسی خود را در راه هدایت دیگران هلاک نکند. در تایید این فراز تفسیر کشاف این آیه را در تناسب با «... فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرَاتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَصْنَعُونَ: ... بنا بر اين جان خود را به خاطر شدت تاسف بر آنها از دست مده ...». (فاطر، 8)
