عضو هیئت علمی جامعة‌المصطفی(ص):
روش‌های تفسیری قرآن در کلام امام صادق(ع)/ قرآن تجلی‌گاه و عهدنامه الهی
گروه اندیشه: حجت‌الاسلام الهی معتقد است؛ امام صادق(ع) از سه روش قرآن به قرآن، روایی و عقلی در تفسیر استفاده کرده‌اند اما در عین حال تأکید می‌کنند که عقل به تنهایی راهگشا نیست. همچنین امام صادق(ع) قرآن را تجلی‌گاه و عهدنامه الهی نامیده‌اند.
حجت‌الاسلام والمسلمین عباس الهی، عضو هیئت علمی جامعة المصطفی(ص) العالمیه، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، در پاسخ به این پرسش که نگاه امام صادق(ع) به قرآن چه عناصری داشت؟ گفت: مقدمتا با استناد به حدیث ثقلین که فریقین یعنی شیعه و سنتی بر روی آن اتفاق نظر دارند، باید یادآور شد که ایشان قرآن و سنت معصومین را به عنوان دو میراث گرانسنگ خودشان یاد کرده و بر عترت و بر چنگ زدن به فرمایشات ائمه معصومین(ع) برای رسیدن به سعادت تاکید کرده‌اند و از این رو نقش پیامبر اکرم(ص) و جانشنیان معصومش در تبیین مقاصد قرآن، بر هیچ محققی پوشیده نیست.
الهی تصریح کرد: تحقیق در آموزه‌ها و معارف بلند قرآنی بدون استمداد از گوهرهای ناب اهل بیت(ع) امکان‌پذیر نخواهد بود. امام صادق(ع) به دلیل موقعیت تاریخی و دوران گذار از حکومت بنی‌امیه به بنی‌عباس، فرصت را برای تفسیر احکام و تبیین صحیح اندیشه دینی مناسبت تشخیص دادند و با تربیت شاگردان بسیار و برگزاری محافل تفسیری کوشش کردند، آموزه‌های دینی و تفکر ناب شیعی را احیا و نهادینه کنند.
وی افزود: این فعالیت از زمان امام محمد باقر(ع) شروع شد و در زمان امام جعفر صادق(ع) به اوج و گسترش فوق‌العاده‌ای رسید.
الهی تصریح کرد: امام صادق(ع) روش‌های تفسیری مختلفی را در پیش رفته بودند که یکی این روش‌ها تفسیر قرآن به قرآن و دیگری تفسیر قرآن به روایت است. همچنین امام صادق(ع) به بیان و بیین واژه‌ها و کلمات قرآنی پرداختند و تلاش کردند تا با این روش‌ها از تبیین آیات و معارف قرآنی استفاده کنند.
وی تصریح کرد: امام صادق(ع) تلاش کردند با این روش‌ها معارف قرآن را روشن کنند که به تصریح خود قرآن کریم، پیامبر و جانشینان آن حضرت به عنوان موضحان مفسران و مبیینان قرآن کریم هستند. ما می‌توانیم به گونه‌هایی از این تفاسیر درروایات آن حضرت اشاره کرده و به مواردی از این تبیین‌ها نظری بیاندازیم.
عضو هیئت علمی جامعة المصطفی در ادامه و در خصوص نمونه‌هایی از نگاه امام صادق(ع) به قرآن گفت: حضرت به صورت ویژه از تفسیر قرآن به قرآن و قرآن به روایات استفاده می‌کردند. امام صادق(ع) قرآن را تجلی‌گاه خداوند خوانده‌اند؛ ایشان معتقد بودند که قرآن تجلی کلام، قدرت و حکمت خداوند است و آیات قرآن هر کدام نشانه‌ای از عظمت الهی هستند. امام صادق(ع) در زمینه جلوه‌گاه بودن قرآن برای خداوند که البته برای چشم‌های بیدار و ذهن‌های آگاه است، می‌فرماید: خدوند بر خلق خویش در کلامش تجلی کرده است، ولی آنها او را ندیده و درباره‌اش تامل و تفکر نمی‌کنند و از عقل خود استفاده نکرده و در این زمینه بصیرت ندارند.
وی افزود: در مورد دیگر امام صادق(ع) قرآن کریم را گنجینه‌ای کامل دانستند و اینکه این کتاب بیان‌کننده هر چیزی است که با آیات قرآن در این زمینه سازگاری دارد. در روایتی در این راستا امام می‌فرمایند که خدا بیان هر چیزی را در قرآن نازل کرده است و به خدا قسم هیچ چیزی را که بندگان به آن نیاز دارند فروگذار نکرده و برای مردم بیان فرموده است.
این مدرس حوزه تصریح کرد: امام صادق(ع) به حفظ، آموزش و عمل قرآن توصیه کرده است. تلاوت و حفظ آیات قرآن ارزشمند است ولی تکلیف مسلمانان در این حد خلاصه نمی‌شود این مراحل خوب است اما کارساز نیست و هدایت لازم و کافی را برای بندگان به همراه ندارد. حفظ کردن باید به همراه عمل کردن باشد و تعلیم قرآن باید به قصد اجرای فرموده‌های خداوند باشد، حضرت در یک روایت فرمودند، کسی که حافظ قرآن و عمل کننده به آن باشد همراه با سفیران والامقام و نیکوکار الهی خواهد بود.
عقل به تنهایی در تفسیر قرآن کفایت نمی‌کند
الهی ادامه داد: امام صادق(ع) احادیثی دارند که بیان می‌کند قرآن دارای آیات ناسخ، منسوخ، محکم و متشابه است و بهره‌گیری از قرآن را برای کسانی روا می‌دارند که به این نکات توجه دارند و الا گمراه خواهند شد. در خصوص عقل یکی از برادران اهل سنت که تفسیر می‌کرد که به نزد امام صادق(ع) رفته بود که امام وی را از استفاده از عقل به تنهایی برحذر داشت و حدیث ثقلین را به او یادآوری کرد.
عضو هیئت علمی جامعة المصطفی تصریح کرد: قطعا امام صادق(ع) که عامل و مبین قرآن است از روش تفسیر عقلی هم استفاده می‌کردند، چرا که خود قرآن به تدبر و تعقل در قرآن فرا می‌خواند، اما عقل به تنهایی جوابگو نیست و باید از راه نقل و با استفاده از ماثور و روایات معصومین انجام شود.
وی ادامه داد: در مورد نقش قرآن در نگاه امام صادق(ع) تحقیقات مفصلی صورت گرفته است که من مخاطبان را به برخی از پایان‌نامه‌ها در این زمینه ارجاع می‌دهم که پیوندی را بین قرآن و روایات ایجاد کرده‌اند و بیان می‌کنند که اهل بیت مهم‌ترین تفاسیر را از آیات قرآن بر جای نهاده‌اند و بسیاری از روایات اهل بیت(ع) روایات تفسیری بوده است.
عضو هیئت علمی جامعة المصطفی تصریح کرد: روایات تفسیری بسیاری از امام صادق(ع) به ما رسیده است. برای مثال ایشان قرآن را عهدنامه الهی می‌دانند. ایشان می‌فرمایند: قرآن عهد خدا نسبت به بندگان است و سزاوار است یک مسلمان هر روز در این عهدنامه بنگرد و 50 آیه از آن را بخواند و البته مراد امام عمل به قرآن و نصب‌العین کرد آن بوده است.
وی ادامه داد: در برخی از روایات به خصوص روایات صادقین(ع) که به امام صادق(ع) و امام باقر(ع) اختصاص دارد، ابهام را از برخی از آیات قرآن زدوده‌اند. یکی از مهم‌ترین کارکردهای روایات تفسیری معلوم کردن مدلول‌های واژه‌های قرآنی است که همین مبنایی برای آثاری مانند مفردات راغب شده است.
این مدرس حوزه تصریح کرد: بسیاری از این گونه موارد وجود دارد که امام صادق(ع) به رفع ابهام پرداخته‌اند، البته باید توجه داشت که قرآن مبهم نیست و ما به خاطر قابلیت و ظرفیت پایین‌مان ابهاماتی می‌بینیم. همچنین حضرت امام صادق(ع) آیات زیادی را در بیان اسباب نزول، ناسخ و منسوخ، آیات الاحکام و ... دارند و همچنین در بیان جزییات قصص قرآنی، برداشت‌های نقض و لطیف از آیات قرآن، تعلیم شیوه تفسیر قرآن و توسعه معنایی نکات فراوانی در احادیث ایشان به یادگار مانده است.
الهی در پایان گفت: از آنجایی که عرض شد پیامبر اکرم(ص) مردم را به هر دو ثقل، قرآن و عترت ارجاع داده‌اند و ائمه به عنوان اولیایی که از اول تا آخر پیامبر(ص) نام ایشان را برده است، جایگاه رفیعی دارند و فهم قرآن بدون مراجعه به ائمه(ع) ممکن نیست. ما امروز شبهات زیادی داریم که باید به قرآن مراجعه کنیم و این کار بدون مراجعه به معصومین(ع) ممکن نیست. در زمان غیبت نیز باید به جانشینان عام مراجعه کنیم و راه صحیح را بشناسیم.
الهی تصریح کرد: تحقیق در آموزه‌ها و معارف بلند قرآنی بدون استمداد از گوهرهای ناب اهل بیت(ع) امکان‌پذیر نخواهد بود. امام صادق(ع) به دلیل موقعیت تاریخی و دوران گذار از حکومت بنی‌امیه به بنی‌عباس، فرصت را برای تفسیر احکام و تبیین صحیح اندیشه دینی مناسبت تشخیص دادند و با تربیت شاگردان بسیار و برگزاری محافل تفسیری کوشش کردند، آموزه‌های دینی و تفکر ناب شیعی را احیا و نهادینه کنند.
وی افزود: این فعالیت از زمان امام محمد باقر(ع) شروع شد و در زمان امام جعفر صادق(ع) به اوج و گسترش فوق‌العاده‌ای رسید.
الهی تصریح کرد: امام صادق(ع) روش‌های تفسیری مختلفی را در پیش رفته بودند که یکی این روش‌ها تفسیر قرآن به قرآن و دیگری تفسیر قرآن به روایت است. همچنین امام صادق(ع) به بیان و بیین واژه‌ها و کلمات قرآنی پرداختند و تلاش کردند تا با این روش‌ها از تبیین آیات و معارف قرآنی استفاده کنند.
وی تصریح کرد: امام صادق(ع) تلاش کردند با این روش‌ها معارف قرآن را روشن کنند که به تصریح خود قرآن کریم، پیامبر و جانشینان آن حضرت به عنوان موضحان مفسران و مبیینان قرآن کریم هستند. ما می‌توانیم به گونه‌هایی از این تفاسیر درروایات آن حضرت اشاره کرده و به مواردی از این تبیین‌ها نظری بیاندازیم.
عضو هیئت علمی جامعة المصطفی در ادامه و در خصوص نمونه‌هایی از نگاه امام صادق(ع) به قرآن گفت: حضرت به صورت ویژه از تفسیر قرآن به قرآن و قرآن به روایات استفاده می‌کردند. امام صادق(ع) قرآن را تجلی‌گاه خداوند خوانده‌اند؛ ایشان معتقد بودند که قرآن تجلی کلام، قدرت و حکمت خداوند است و آیات قرآن هر کدام نشانه‌ای از عظمت الهی هستند. امام صادق(ع) در زمینه جلوه‌گاه بودن قرآن برای خداوند که البته برای چشم‌های بیدار و ذهن‌های آگاه است، می‌فرماید: خدوند بر خلق خویش در کلامش تجلی کرده است، ولی آنها او را ندیده و درباره‌اش تامل و تفکر نمی‌کنند و از عقل خود استفاده نکرده و در این زمینه بصیرت ندارند.
وی افزود: در مورد دیگر امام صادق(ع) قرآن کریم را گنجینه‌ای کامل دانستند و اینکه این کتاب بیان‌کننده هر چیزی است که با آیات قرآن در این زمینه سازگاری دارد. در روایتی در این راستا امام می‌فرمایند که خدا بیان هر چیزی را در قرآن نازل کرده است و به خدا قسم هیچ چیزی را که بندگان به آن نیاز دارند فروگذار نکرده و برای مردم بیان فرموده است.
این مدرس حوزه تصریح کرد: امام صادق(ع) به حفظ، آموزش و عمل قرآن توصیه کرده است. تلاوت و حفظ آیات قرآن ارزشمند است ولی تکلیف مسلمانان در این حد خلاصه نمی‌شود این مراحل خوب است اما کارساز نیست و هدایت لازم و کافی را برای بندگان به همراه ندارد. حفظ کردن باید به همراه عمل کردن باشد و تعلیم قرآن باید به قصد اجرای فرموده‌های خداوند باشد، حضرت در یک روایت فرمودند، کسی که حافظ قرآن و عمل کننده به آن باشد همراه با سفیران والامقام و نیکوکار الهی خواهد بود.
عقل به تنهایی در تفسیر قرآن کفایت نمی‌کند
الهی ادامه داد: امام صادق(ع) احادیثی دارند که بیان می‌کند قرآن دارای آیات ناسخ، منسوخ، محکم و متشابه است و بهره‌گیری از قرآن را برای کسانی روا می‌دارند که به این نکات توجه دارند و الا گمراه خواهند شد. در خصوص عقل یکی از برادران اهل سنت که تفسیر می‌کرد که به نزد امام صادق(ع) رفته بود که امام وی را از استفاده از عقل به تنهایی برحذر داشت و حدیث ثقلین را به او یادآوری کرد.
عضو هیئت علمی جامعة المصطفی تصریح کرد: قطعا امام صادق(ع) که عامل و مبین قرآن است از روش تفسیر عقلی هم استفاده می‌کردند، چرا که خود قرآن به تدبر و تعقل در قرآن فرا می‌خواند، اما عقل به تنهایی جوابگو نیست و باید از راه نقل و با استفاده از ماثور و روایات معصومین انجام شود.
وی ادامه داد: در مورد نقش قرآن در نگاه امام صادق(ع) تحقیقات مفصلی صورت گرفته است که من مخاطبان را به برخی از پایان‌نامه‌ها در این زمینه ارجاع می‌دهم که پیوندی را بین قرآن و روایات ایجاد کرده‌اند و بیان می‌کنند که اهل بیت مهم‌ترین تفاسیر را از آیات قرآن بر جای نهاده‌اند و بسیاری از روایات اهل بیت(ع) روایات تفسیری بوده است.
عضو هیئت علمی جامعة المصطفی تصریح کرد: روایات تفسیری بسیاری از امام صادق(ع) به ما رسیده است. برای مثال ایشان قرآن را عهدنامه الهی می‌دانند. ایشان می‌فرمایند: قرآن عهد خدا نسبت به بندگان است و سزاوار است یک مسلمان هر روز در این عهدنامه بنگرد و 50 آیه از آن را بخواند و البته مراد امام عمل به قرآن و نصب‌العین کرد آن بوده است.
وی ادامه داد: در برخی از روایات به خصوص روایات صادقین(ع) که به امام صادق(ع) و امام باقر(ع) اختصاص دارد، ابهام را از برخی از آیات قرآن زدوده‌اند. یکی از مهم‌ترین کارکردهای روایات تفسیری معلوم کردن مدلول‌های واژه‌های قرآنی است که همین مبنایی برای آثاری مانند مفردات راغب شده است.
این مدرس حوزه تصریح کرد: بسیاری از این گونه موارد وجود دارد که امام صادق(ع) به رفع ابهام پرداخته‌اند، البته باید توجه داشت که قرآن مبهم نیست و ما به خاطر قابلیت و ظرفیت پایین‌مان ابهاماتی می‌بینیم. همچنین حضرت امام صادق(ع) آیات زیادی را در بیان اسباب نزول، ناسخ و منسوخ، آیات الاحکام و ... دارند و همچنین در بیان جزییات قصص قرآنی، برداشت‌های نقض و لطیف از آیات قرآن، تعلیم شیوه تفسیر قرآن و توسعه معنایی نکات فراوانی در احادیث ایشان به یادگار مانده است.
الهی در پایان گفت: از آنجایی که عرض شد پیامبر اکرم(ص) مردم را به هر دو ثقل، قرآن و عترت ارجاع داده‌اند و ائمه به عنوان اولیایی که از اول تا آخر پیامبر(ص) نام ایشان را برده است، جایگاه رفیعی دارند و فهم قرآن بدون مراجعه به ائمه(ع) ممکن نیست. ما امروز شبهات زیادی داریم که باید به قرآن مراجعه کنیم و این کار بدون مراجعه به معصومین(ع) ممکن نیست. در زمان غیبت نیز باید به جانشینان عام مراجعه کنیم و راه صحیح را بشناسیم.
