آثار برگزیده جایزه کتاب سال/3
ترجمه قرآن صالحی نجف‌آبادی؛ اثری مستقل به شیوه اجتهادی
گروه ادب: ویراستار ترجمه قرآن صالحی نجف‌آبادی گفت: وی در فن ترجمه قرآن در ردیف مترجمانی است که با «اجتهاد» و «استقلال نظر» به این امر مهم دست یازیده و اثری مستقل و دقیق در عرصه اختلاف‌نظرهای تفسیری، به شیوه اجتهادی عرضه داشته است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، ترجمه قرآن آیت‌الله نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی در سی و چهارمین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی به عنوان شایسته تقدیر در گروه دین بخش علوم قرآنی انتخاب شده است. این ترجمه از سوی حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی کوشا ویرایش شده و در انتهای آن یادداشتی را مرقوم کرده است. بخش‌هایی از این یادداشت که سوی انتشارات کویر در دسترس گروه ادب ایکنا قرار گرفته، در ادامه می‌آید؛
«بیش از اشاره به جایگاه این ترجمه، بیان این نکته را ضروری می‌دانم که تمام شرایطی که یک مفسر و مترجم قرآن باید دارا باشد، بی‌گمان در وجود مرحوم آیت‌الله صالحی جمع بود. وی در حوزه ادبیات عرب، استادی کامل و تمام‌عیار و آشنا به پیچ و خم‌های این فن بود. سال‌ها کتاب‌های درسی ادبی حوزه را تدریس کرده بود و علاوه بر تسلط بر علوم ادبی مثل صرف و نحو و اشتقاق، در علم معنی، بیان و بدیع نیز از مدرسان معروف کتاب معتبر «مطوّل» تفتازانی بود که شماری از افراد معروف فاضل حوزه اصفهان و قم در محضر ایشان این دانش را آموخته‌اند.
آیت‌الله صالحی در فن تفسیر قرآن نیز حتی پیش از چاپ تفسیر «المیزان» علامه طباطبایی(ره) در شهر قم، حوزه تدریس رسمی داشت و همزمان با تدریس، کتاب «جمال انسانیت» را که شیواترین تفسیر از سوره یوسف است به قلم ادیبانه خود عرضه داشت و علاوه بر آن، آثاری بس ارجمند نیز در حوزه تفسیر و علوم قرآنی منتشر کرد که در هر یک از آنها، «منهج تفسیر اجتهادی» او با نوآوری و ابتکار همراه است.
وی در زمینه فقه و اصول نیز یکی از شاگردان برجسته مرحوم آیت‌الله العظمی بروجردی(ره) است که سبک و سیاق تحقیقی آن استاد بزرگ را در بیان و قلم استوار خویش مورد توجه قرار داده است. پژوهش‌های نوین فقهی ایشان از جمله کتاب «جهاد در اسلام»، «پژوهشی جدید در چند مبحث فقهی» و «قضاوت زن در فقه اسلامی» و دیگر مقالات فقهی وی گویای تبحر و تسلط عمیق وی در این رشته است.
اشتغال به تدریس فقه و اصول در دو پایه «سطح» و «خارج» و تدریس عالمانه و محققانه «نهج‌البلاغه» در طول سالیان مدید اقامت این استاد نامدار در شهر قم و حضور دهها تن از عالمان تراز اول حوزه علمیه قم در حلقه درس ایشان و همچنین آثار مکتوب بر جای مانده از وی - اعم از چاپی و خطی - بهترین گواه بر تبحر و اجتهاد این عالم بزرگ است. در زمینه مهارت و آشنایی ایشان به فن نویسندگی و ادب فارسی، بهترین شاهد محسوس، آثار قلمی اوست که در حوزه علمیه قم از پیشتازان این فن به شمار می‌آید تا جایی که ناقدان آثار علمی وی نیز همگی در استواری و جذابیت قلم ایشان هم‌داستان هستند و هیچ کدام در جایگاه علمی و تحقیقی وی تردیدی نکرده‌اند. با نظر به همه ابعاد علمی و تحقیقی نامبرده، می‌توان وی را در زمره قرآن‌پژوهان و حدیث‌شناسان ژرف‌نگر عصر حاضر دانست.»
پس از اتمام ترجمه، آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی به تهران مهاجرت کرد و گاهی هم برای تکمیل مباحث علمی پیشین به مرکز فرهنگ و معارف قرآن مراجعه داشت. آن مرحوم قصد داشت ترجمه قرآنش - آن گونه که خود می‌خواست، بدون دخل و تصرف دیگران – جداگانه و همراه با مختصر پانوشت‌هایی به چاپ برسد. برای همین امر و بر اساس شناخت تقریباً سی‌ساله‌ای که از نگارنده داشت، همه دست‌نوشته‌های ترجمه قرآنش را به این جانب سپرد که آنها را به گونه دقیق ویراستاری کرده تا پس از بازبینی مجدد ایشان، حروف‌چینی و سپس آماده چاپ شود.
سرانجام، ویرایش این اثر از آغاز تا پایان به وسیله این جانب انجام شد و وی نیز پس از مذاکراتی در شکل و محتوا و کم و کیف آن با تغییر و اصلاحاتی چند، آن را پذیرفت و پس از بازنویسی نهایی آن، در شش دفتر آماده حروف‌چینی شد. همزمان با پایان کار، وی به کسالتی شدید مبتلا و به ناچار در تهران بستری شد. از آن تاریخ به بعد ارتباط ویراستار با وی بیشتر به صورت تلفنی بود و در یکی از تماس‌های تلفنی تأکید کردند که «درصدد چاپ این ترجمه - که با ویراستاری شماست- یکی از ناشران فرهنگ‌دوست(انتشار کویر) هم در این باره صحبت کرده‌ام و امیدوارم که این کار تحقق یابد و این اثر با همین کیفیت در صورت فقدان من نیز در آینده چاپ شود.»
تفاوت‌های این ترجمه با ترجمه چاپ «مرکز فرهنگ و معارف قرآن»
هر چند که اصل هر دو ترجمه از مرحوم آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی است، ولی میان این دو نسخه، تفاوت‌های چشمگیری وجود دارد: تفاوت نخست؛ ترجمه قرآن مرکز فرهنگ و معارف، کار مرحله آغازین جناب استاد صالحی در زمینه ترجمه قرآن است؛ لیکن ترجمه کنونی محصول مرحله دوم کار ایشان در این باره است و طبعاً دقیق‌تر و توأم با تجدید نظر آن مرحوم است.
تفاوت دوم؛ ترجمه چاپ آن مرکز، مورد اعمال نظر شماری از ویراستاران، با شیوه ویژه خود قرار گرفته که در شماری از موارد با نظر نهایی مترجم همخوانی ندارد؛ در صورتی که ترجمه کنونی با ویرایش این جانب آن هم همخوان و هماهنگ با نظر مترجم و زیر نظر ایشان انجام گرفته است.
نمونه؛ یک مورد از لغزش‌های ویرایشی مرکز یاد شده، آیه اول سوره ممتحنه است؛ که چنین ترجمه شده است: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، دشمنان من و دشمنان خود را به دوستی برمی‌گیرید که با آنان طرح مودّت بیفکنید، در صورتی که آنان به حقیقتی که برای شما آمده است، کفر ورزیده‌اند...»
اشکال این ترجمه این است که ویراستاران فعل «تُلقُونَ» را مانند «لا تَتَّخِذوا» جواب ندا دانسته‌اند! که اگر چنین بود، می‌بایست به صورت «تُلقوُا» می‌آمد، نه «تُلقُون» در حالی که جمله «تُلقُون» حال، از فاعل «لا تَتَّخِذوا» است.
در صورتی که ترجمه صحیح آیه در این چاپ، چنین است: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، دشمن من و دشمن خود را دوست می‌گیرید؛ با آنان طرح دوستی می‌ریزید با آنکه آنها به حقّی که برای شما آمده است، کفر ورزیده‌اند...»
نمونه - سوره انفطار آیه یک چنین ترجمه شده است: «آنگاه که آسمان شکافته شود» در این ترجمه فعل معلوم به صورت مجهول ترجمه شده است! در صورتی که ترجمه صحیح آیه در این چاپ چنین است: «آنگاه که آسمان بشکافد» در پانوشت هم به عنوان توضیح این آیه چنین آمده است: «باید دانست که در هشت جا فعل ماضی در معنای مضارع به کار می‌رود، از جمله آنگاه که بعد از «اِذا» بیاید که در اینجا نیز چنین است».
و دهها نمونه دیگر از این گونه تفاوت‌های روشن میان چاپ پیشین و این چاپ، حاکی از رُجحان نسخه دوم و اهتمام مرحوم مترجم بر نشر مستقل آن است.
تفاوت سوم؛ در ترجمه نامبرده، نامی از مترجم، روی جلد کتاب و حتی در شناسنامه کتاب دیده نمی‌شود! اما در این چاپ، نام مترجم بر روی جلد و صفحه شناسنامه کتاب ذکر شده است. البته تلاش‌های صادقانه هیئت علمی «مرکز فرهنگ و معارف قرآن» که در چارچوب طرح‌های پژوهشی در دایره خرد جمعی انجام یافته، در خور سپاس و قدردانی فراوان است.
تفاوت چهارم؛ در ترجمه نامبرده، هیچ گونه توضیحات پانوشتی وجود ندارد، در حالی که در این ترجمه بیش از صد و چهل مورد توضیحات مفید و لازم در پانوشت‌ها آمده است که گویا دقّت نظر مترجم آن، در کار ترجمه و تفسیر است.
تفاوت پنجم؛ در ترجمه نامبرده- در موخره آن- از آن ترجمه، به عنوان محصول کار گروهی از قرآن‌پژوهان یاد شده که آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی در جایگاه «هسته اصلی مرکزی» آن قرار گرفته است؛ در نتیجه چنان اثری با همکاری شماری از قرآن‌پژوهان و در نهایت با مدیریت آن مرکز سامان یافته است؛ در صورتی که ترجمه کنونی، محصول مستقل کار آن مرحوم پس از بازنگری معظم‌له با ویرایش این جانب است.
تفاوت ششم - از دیگر تفاوت‌های این چاپ با چاپ پیشین، تغییر و تجدید نظر در انتخاب واژگان معادل است به عنوان نمونه معادل «عزیز» در چاپ پیشین«عزّتمند» امّا در این چاپ «پیروزمند» آمده و همچنین معادل «اِله» در چاپ پیشین «معبود» ولی در این واژه «خدا» جایگزین آن شده است.
ویژگی‌های این ترجمه
با توجه به دقت علمی و استواری و ژرف‌نگری مرحوم آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی در دانش فقه و تاریخ اسلام به ویژه علوم قرآنی، می‌توان گفت که وی در فنّ ترجمه قرآن در ردیف قلیل مترجمانی است که با «اجتهاد» و «استقلال نظر» به این امر مهم دست یازیده و اثری مستقل و دقیق با سبک و سلیقه خود در عرصه اختلاف نظرهای تفسیری، به شیوه اجتهادی عرضه داشته است.
این ترجمه، به شیوه کاملاً تطبیقی است؛ یعنی مترجم توانسته است مفهوم محتوای آیات را در گستره توان خویش در قالب فارسی آن- براساس نثری روان و متعارف- ارائه کند. این اثر در مقایسه با بسیاری از ترجمه‌ها از دقّت بالایی برخوردار است، و از فارسی‌گرایی کهن و عربی‌زدگی افراطی به دور است.
توضیحات میان قلاّب در این ترجمه، بسیار اندک است و مترجم کوشیده است، روانی و استواری ترجمه را با حفظ مفهوم و محتوای متن تا سر حدّ امکان در هم آمیزد.
