3 برداشت تفسیری از آیه صیام و سوء استفاده سطحی‌نگران
گروه حوزه‌های علمیه: آیات صیام در سوره مبارکه بقره با صراحت سخن از وجوب روزه فرموده است اما با این حال برخی با استناد به واژه «یطیقونه» در آن نتیجه‌ای صددرصد عکس آن گرفته و وجوب روزه را زیر سؤال می‌برند، اما این برداشت برخلاف تصورشان، بیش از آن که نشانه تحقیق و مداقه علمی آنان باشد، نشانه سطحی‌نگری است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) گاهی به خصوص در اندیشه کسانی که به دنبال زیر سؤال بردن واجبات دینی آن هم به روشی ظاهرا علمی هستند دیده می‌شود که با دست یازیدن به این روش، استدلال‌هایی را که ظاهر آن بی‌عیب می‌نماید، می‌تراشند و مطلبی علمی را در سطحی عمومی که کمتر توان تحلیل صحیح موضوع را دارند، پخش می‌کنند تا تاثیر خود را بگذارند و هدفشان را دنبال کنند. نمونه آن موضوعی است که در برخی فضاهای مجازی دیده می‌شود؛
متولیان انتشار چنین مباحثی در طلیعه بحث خود آورده‌اند: «بارها دیده شده که فرقه‌های تشیع و تسنن و کلا آنان که به «قرآن و کتب من قبل» ایمان ندارند با متن مقدس آیات وحی چون ملک شخصی خود رفتار نموده‌اند. آنان با حقه‌های کلامی به ظن خود تلاش می‌کنند تا معنای کلمات آیات را از موضعش خارج و پیام آیه را تحریف نمایند اما بحمدلله آیات قرآن کریم با قرآن و کتب من قبل، شرح و تبیین داده شده است و لذا هرگونه برنامه‌ریزی جهت تحریف پیام آیات وحی، بسان آب در هاون کوبیدن است».
صاحبان این تفکر مدعی هستند که «مترجمین مذهبی یعنی مترجمین تشیع و تسنن عبارت «و عَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ» در آیه شریفه «أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ» را غلط ترجمه کردهاند. دقت کنید که آیه نفرموده «و علی الذین لا یطیقونه»، یعنی نفرموده بر افرادی که توان آن را ندارند. بلکه فرموده: و بر افرادی که توان آن را دارند. اما مترجمین شیعه و سنی یک «لا» بطور مخفی در ترجمه‌های خود جاسازی کردهاند و با حربه‌ای کلامی، عبارت فارسی «طاقت‌فرسا» را که دلالت بر ناتوانی دارد، به اشتباه در اذهان جا انداخته‌اند. در حالی که آیه فرموده: و بر افرادی که توان آن را دارند!».
این افراد سرانجام با این استدلال نتیجه می‌گیرند: «ادای صیام یا روزه‌داری حکمی کاملا اختیاری در قرآن کریم است و چنان‌چه شخص توان و وسع داشته باشد می‌تواند به جای ادای صیام، تنها با یک فدیه یعنی اطعام یک بینوا، خود را از قید صیام یا روزه‌داری در ایام مقرر آزاد، رها و بازخرید نماید! به زبان ساده‌تر، آیه ١٨٤ سوره بقره فرموده که یا صیام را ادا کنید یا آن‌که صیام ایام مقرر را با اطعام یک بینوا معاوضه و فدیه نمایید. پس مومنان مختارند که حسب شاکله و شرایط فردی، یکی از این دو را اجرایی نمایند. دقیقا به همین خاطر است که انتهای آیه می‌فرماید: و اگر روزه بگیرید برای شما بهتر است، اگر بدانید! تا کفه ترازوی صیام و روزه‌داری برای راسخون فی العلم، یعنی آنان که به قرآن و کتب من قبل ایمان دارند؛ ثقل و تجلی داشته باشد».
پایه استدلال طرفداران این اندیشه از طرح بحث آنان سست است چرا که می‌گویند «فرقه‌های شیعه و سنی که به قرآن و کتب من قبل اعتقاد ندارند»؛ در حالی که تمامی پیروان فرق اسلامی اعم از شیعه و سنی نه‌تنها به قرآن اعتقاد دارند بلکه آن را معجزه پیامبر(ص) و کلام خدا می‌دانند که تا قیامت جاویدان و بدون تحریف بوده و خواهد ماند و کسانی که گاهی در تفکر آن رشحاتی از مسئله تحریف وجود داشته با پاسخ شدید علمای فرق مختلف در دوران‌های گوناگون مواجه شده‌اند، همچنین شیعه و سنی بنابر تصریح آیه شریفه 285 سوره مبارکه بقره همان‌طور که به قرآن معتقدند به انبیاء گذشته و کتب آنان که دچار تحریف نشده معتقد هستند.
اما در بحث آیه شریفه نیز افراد معتقد به این اندیشه از سه برداشت تفسیری از آیه به یکی از آنها استدلال کرده و دو بعد دیگر را که طرفداران بیشتری دارد رها کرده و با این روش کوشیده‌اند تا وجوب روزه را از ریشه هدف قرار دهند.
حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمود طیب‌حسینی، دانشیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و محقق و قرآن‌پژوه حوزه در گفت‌وگو با خبرگزاری ایکنا در این باره گفت: در تاریخ اسلام و تفسیر قرآن کریم در مورد آیه شریفه صیام سه دیدگاه مطرح است؛ اول دیدگاه کسانی که روایات آنان به روایات تفسیری رسیده از غیرمعصومین(ع) مشهور است یعنی روایاتی که از تابعین و صحابه رسیده است که این گروه می‌گویند: در مورد تعبیر «وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ» این قسمت با آیه بعدی یعنی 184 نسخ شده است؛ یعنی کسانی که توان روزه گرفتن داشته‌اند می‌توانسته‌اند با اختیار خود یا روزه بگیرند و یا به جای آن فدیه بدهند و فدیه آن نیز طعام به مساکین بوده است.
وی افزود: بنابراین در چنین روایاتی مسئله نسخ مطرح است و معتقدین به این دیدگاه آورده‌اند که با نزول آیه 185 بقره «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ» این حکم برداشته شد زیرا روزه در سال دوم هجرت به صورت رسمی واجب شد و قبل از آن افراد مختار میان این دو مسئله بوده‌اند. به نظر می‌رسد کسانی که خواسته‌اند وجوب روزه را زیر سؤال ببرند با زیرکی کوشیده‌اند از این دیدگاه بهره ببرند بدون اینکه اشاره‌ای به مسئله نسخ و زمان وجوب روزه و مختار بودن قبل از وجوب در سال دوم هجری کنند.
طیب‌حسینی با اشاره به دیدگاه دوم در این زمینه به تشریح این دیدگاه پرداخت و تصریح کرد: دیدگاه دوم بیشتر رایج در تفاسیر اهل سنت و برخی تفاسیر شیعه نیز هست و بعضا ادبا نیز آن را مطرح کردهاند و آن این است که برای واژه «یطیقونه» همان طور که مدعیان اندیشه عدم وجوب روزه گفته‌اند «لا» در تقدیر گرفته شده است و احتمال ذکر روایاتی نیز برای مستند کردن آن وجود دارد.
دانشیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ادامه داد: تقدیر گرفتن «لا» در اینجا بر خلاف اصل است و دیدگاه معتقدان به این تفکر قابل ردکردن است و در آیات دیگر قرآن کریم نیز می‌توان مویداتی برای آن سراغ گرفت.
طیب‌حسینی با اشاره به دیدگاه سوم در این بحث اظهار کرد: دیدگاه سوم نشان می‌دهد که در تقدیر گرفتن «لا» عملی غیرمحققانه و برداشتی سطحی از آیه و برای توجیه است و کسانی هم که قائل به این دیدگاه شده‌اند، به نظر می‌رسد افرادی غیر عرب بوده‌اند که چون در تفسیر آیه یعنی وجوب صیام با لفظ «کتب» و مفاد آیات بعد از یکسو و تعبیر «علی » مستاصل شده‌اند برای حل این موضوع گرفتن «لا» در تقدیر را مستمسک گرفته‌اند و برداشت درستی از یطیقونه ارایه نکرده‌اند.
این محقق و قرآن‌پژوه تاکید کرد: دیدگاهی که از همه صحیح‌تر و متقن‌تر به نظر می‌رسد و مقتضای تحقیق دقیق در فرهنگ و ادبیات عرب است دیدگاه سوم است؛ یعنی اینکه «یطیقونه» از «طاق» گرفته شده و طاق در لغت عرب به معنای طاقت داشتن است اما وقتی این کلمه ثلاثی مجرد به باب افعال می‌رود و تبدیل به یطیق و اطاقه می‌شود معنای آن تغییر کرده و به معنای طاقت از کف دادن و مشقت افتادن است، بنابراین نه لازم است که خود را به زحمت بیندازیم و برای توجیه وجوب بگوییم «لا» در تقدیر لازم است و نه نیازی به این است که بگوییم نسخ این تعبیر در آیه بعد رخ داده است.
وی با بیان اینکه برخی بزرگان مانند آیت‌الله خویی در دوره معاصر وقتی به بحث نسخ می‌پردازد به این مسئله دقیق ادبی اشاره دارد عنوان کرد: بنابراین در تعبیر « وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ » یعنی کسانی که طاقت خود را از دست داده و به مشقت افتاده‌اند که می‌تواند شامل افراد ناتوان، کهنسالان و کسانی که بیماری و ... دارند که آیات بعد تفصیل آن را شرح داده بشود که به جای آن فدیه می‌دهند.
طیب‌حسینی همچنین تصریح کرد: در میان قرآن‌پژوهان معاصر در شیعه، آیت‌الله العظمی خویی یادآور این نکته شده و در میان محققان اهل سنت نیز خانم بنت الشاطی در رد استدلال معتقدان به نسخ متعرض این مطلب شده‌اند.
طیب‌حسینی همچنین با بیان اینکه برخی پزشکان به بیمارانشان تجویز می‌کنند که می‌توانند دارو همراه با یک لیوان آب آن هم به قصد قربت بخورند و روزه خود را هم ادا کنند تاکید کرد: چنین چیزی بنابر آراء فقها صحیح نیست و اگر کسی نمی‌تواند روزه بگیرد باید افطار کند.
نتیجه آن که به نظر می‌رسد متاسفانه مستشرقان و مخالفان در زیر سؤال بردن برخی احکام که وجوب آن از ظاهر آیات قطعی به نظر می‌رسد بیشتر به روایاتی از کتب اهل سنت استناد می‌کنند که عمده آنها از دید علمای شیعه، چون روایات تفسیری معصومین(ع) نیست بنابراین نمی‌تواند قطعی باشد؛ از طرف دیگر در این مورد خاص، مدعیان عدم وجوب روزه تلاش کردهاند برای دستیابی به هدفشان به صورت گزینشی عمل کرده و بخش‌هایی از آن چه را که در راستای اهدافشان است انتخاب کنند که این نحوه برخورد با هر کلامی نکوهیده است به خصوص آن که در بستر کلام الهی رخ دهد. به هر حال هم ظاهر آیات به خصوص لفظ «کتب» در ابتدای آیه 183 و متن آیه 185 دلالت بر وجوب روزه دارد و هم سیره پیامبر(ص)، معصومان(ع) و تواتر رفتاری جمیع مسلمین موید این مسئله است و با این وجود چگونه برخی به خود اجازه می‌دهند با برداشتی سطحی مستمسکی برای روزه‌خواری آن هم روزه‌خواری در ملا عام دست و پا کنند.
گزارش از علی فرج زاده
