گزارش ایکنا از 200 قرآن خطی و یکی از عجایب هفتگانه دنیا

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)،‌ موزه آستان مقدس حضرت معصومه(س) یکی از قدیمی‌ترین موزه‌های کشور به شمار می‌آید. این موزه در آبان‌ماه سال 1314 شمسی در محوطه داخلی حرم مطهر افتتاح شد و در سال۱۳۶۱ شمسی به مکان فعلی واقع در میدان آستانه انتقال یافت. هم اکنون از تاسیس موزه آستان مقدس قم بیش از 80 سال می‌ گذرد.

این موزه به عنوان اولین و قدیمی ترین موزه عمومی وقفی در کشور، از اهمیت خاصی برخوردار است. در این موزه چندین هزار قلم اثر تاریخی نگهداری می‌شود. آثار موزه مشتمل بر بیش از 20 بخش است که از آن جمله می‌توان به بخش قرآن‌های خطی، بخش فلزکاری، مسکوکات، حجاری، نقاشی، سفالینه، بخش پارچه‌های دستباف، قالی‌های دستباف، بخش کاشی‌های متنوع مربوط به دوره‌های مختلف اشاره کرد.

در میان مجموعه آثاری که در این مکان نگهداری می‌‌شود، بخش گنجینه قرآن‌های نفیس خطی، از جهات مختلف حائز اهمیت می باشد. از میان دو هزار اثر قرآنی موجود در موزه، حدود 200 جلد از آنها قرآن کامل است که هر یک از حیث نفاست، قدمت و شیوه های متنوع کتاب آرایی از ویژگی‌های خاص برخوردارند.

بهزاد یوسف‌زاده، کارشناس موزه آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه(س) درباره نسخ خطی قرآنی موجود در این موزه اظهار داشت: قرآن‌های موجود در این موزه از نظر ابعاد نیز قابل توجه هستند. کوچکترین قرآنی که در این موزه نگهداری می‌شود، دارای قطع جانمازی است. سایر قرآنها دارای قطع رقعی، وزیری، رحلی و یک نمونه خاص نیز دارای قطع ویژه سلطانی است.

وی در ادامه ضمن معرفی، بزرگترین قرآن موزه افزود: بزرگترین قرآن موجود در موزه، متعلق به دوره قاجاری و به وزن 120 کیلوگرم به ابعاد 120 در 72 سانتی متر است، که به خط نسخ نوشته شده است. این قرآن دارای ترجمه فارسی به خط نستعلیق شنگرفی است. این قرآن با توجه به ابعاد، وزن و دوره تاریخی که در آن کتابت شده است، در ایران بی‌نظیر است و با این خصوصیات به ویژه با توجه به زمان کتابت و قدمت آن مشابهی در کشور ندارد.

یوسف‌زاده یادآور شد: کوچکترین قرآنی که در موزه نگهداری می‌شود نیز به دوره قاجار تعلق دارد که ابعاد آن ، 9 در 5.5 سانتی‌متر است که به خط نسخ نوشته شده کاتب آن، حسین ابن محمد طاهر مزدقان چاهی است. تمامی صفحات آن دارای جدول کشی زرین است و تعداد اوراق آن252 برگ می باشد. این قرآن اخیراً توسط آقای مصطفی فضلی ساکن قم در تاریخ 5/1/96 اهدا شده است.

وی در ادامه معرفی گنجینه قرآنهای خطی موزه عنوان کرد: نکته دیگر درباره قرآن ها، جنس اوراق قرآن‌ها است. جنس اوراق برخی از قرآن‌ها از پوست دباغی شده، و یک نمونه ویژه نیز از جنس پارچه و بقیه از جنس انواع کاغذ دست ساز است . قدیمی‌ترین قرآن موجود در موزه متعلق به قرن دوم هجری قمری بوده و شامل تعدادی از سوره های قرآن به خط کوفی شیوه ایرانی است که بر روی کاغذ و در سال 198هجری قمری کتابت شده و نام مامون خلیفه عباسی در ابتدای آن مشاهده می شود.

یوسف‌زاده همچنین به دیگر نمونه‌ قرآن های موجود در این موزه اشاره کرد و گفت: برخی از قرآن‌های موزه متعلق به دوره های خلفای عباسی ،سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفوی و قاجاری و دوره معاصر هستند.

کارشناس موزه آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه(س) ادامه داد: در این موزه قرآنی نگهداری می‌شود که از ابتدا تا انتها تمامی اوراق آن بر روی ورق هایی از جنس پارچه کرباس به خط نسخ و ترجمه نستعلیق نوشته شده است و کاتب آن محمد مومن حسینی اردستانی است. اوراق آن دارای تزئینات و تذهیب بسیار زیباست و دارای جلد لاکی فوق العاده نفیس بوده و اهدائی فتحعلی شاه قاجار است. در ایران دو نمونه از این قرآن‌ وجود دارد که یکی از آنها در این موزه و دیگری در موزه آستان قدس رضوی در مشهد نگهداری می‌شود. کاتب هر دو مصحف یک نفر است.

وی با اشاره به دیگر آثاری که در این موزه نگهداری می‌شود، گفت: یکی از این آثار، تابلوهای برنجی است که کل قرآن از ابتدا تا انتها با استفاده از قلم‌های مخصوص بر روی آن کنده‌کاری شده است. این تابلوها سه عدد بوده و هر تابلو دارای قطعات مربع شکل برنجی کوچک بوده که آیات قرآن با استفاده از ابزارهای خاص روی این فلز حک شده است. این تابلو متعلق به دوره معاصر بوده و در سال‌های اخیر به موزه اهدا شده است.

یوسف‌زاده از طومارهایی که در این موزه نگهداری می‌شود یاد کرد و ادامه داد: در موزه تعداد قابل توجهی مکتوبات طوماری وجود دارد که از جنس کاغذ و پارچه است. معمولاً روی این طومارها، ادعیه، زیارت‌نامه‌ها و برخی سوره ها و آیات قرآن کریم نوشته شده است. برخی از این طومارها دارای تزئینات و تذهیب نیز هستند. طول این طومارها دو تا سه متر بوده ولی عرض آنها ۱۰ تا۱۲ سانتیمتر بیشتر نیست. یکی دیگر از بخش های آثار موزه را مرقعات تشکیل می دهند. مرقعات در واقع آلبوم‌هایی هستند که شامل مجموعه ای از قطعات خوشنویسی نثر و نظم و یا نقاشی است، که به صورت متصل به هم، در کنار یکدیگر قرار می گیرند. این مرقع‌ها به صورت آکاردئونی باز و بسته می شوند و طول برخی از آنها یک تا دو متر است. از این گونه مرقعات چهارده نمونه درموزه وجود دارد که هر کدام از نظر تنوع خط، تزئینات و دوره تاریخی حائز اهمیت می باشند.. یک نمونه شاخص از این مرقعات حاوی قطعاتی به خط زین العابدین اصفهانی خوشنویس عصر قاجاری است.

وی همچنین به مرقعی که با ناخن طراحی و خوشنویسی شده بود اشاره و عنوان کرد: خط ناخنی از ابداعات تفننی در نسخه پردازی است و بیشتر در قالب قطعات خوشنویسی و بعضا نقاشی اجرامی شده است. مرقع خط ناخنی موزه حاوی اشعاری در مدح حضرت فاطمه معصومه(س) است که توسط قاآنی شیرازی شاعر عصر قاجارسروده شده و به شیوه خط نستعلیق توسط هنرمند ناشناس اجرا شده است. در این روش به جای قلم، از ناخن برای نوشتن استفاده شده است. به واسطه فشاری که از طریق تیزی نوک ناخن، روی کاغذ وارد می شود، اشکال حروف و کلمات به صورت برجسته نمایان می گردد. این گونه آثار از نظر ظرافت و مهارت ویژه ای که در ایجاد آن به کار رفته است حائز اهمیت است. این مرقع دارای 81 قطعه به انضمام یک قطعه دیگر است که به آخر کتاب داخل جلد چسبانده شده است. هر صفحه شامل یک مصراع از اشعار قاآنی است. حواشی هر صفحه دارای نقوش گیاهی مذهب و دارای جدول کشی زرین و شنجرف و مشکی است. در آخرین قطعه، کاتب محترم توضیحاتی به شرح ذیل به خط ناخنی و همچنین عین عبارت در حاشیه همین قطعه به خط نستعلیق تحریری نوشته شده است: «در زمان دولت شایسته ایران زمین / والی عهد محمد، ناصر دنیا و دین / در هزار و سیصدو ده و دو از هجرت ، بقم / مدح قاآنی رقم بنمودم از ناخن چنین / هدیه آوردم چه مور این کمتر از ران ملخ / بر سلیمان چاکر این دخت امام هفتمین / یا بنت موسی بن جعفر. »

کارشناس این موزه در ادامه توضیحات خود به مجموعه هفت جلدی قرآن کریم اشاره و اظهار کرد: کل آیات قرآن در این مجموعه در هفت مجلد تنظیم و به خط نسخ نوشته شده است که صفحات آغازین آن دارای تذهیب و ترصیع بوده و واقف آن فتحعلی‌شاه قاجار است. این قرآن از منظر کتاب‌آرایی و نوع خط از جمله آثار ارزشمند بخش قرآن های خطی به شمار می‌آید.

یوسف‌زاده به قرآن دیگری متعلق به دوره صفوی اشاره کرد و گفت: این قرآن که به خط نسخ و محقق نوشته شده، دارای تزئینات متنوع بوده و شمسه‌های مذهّب در حواشی اوراق آن دیده می شود. این مصحف دارای جدول‌کشی به رنگ‌های طلایی و لاجوردی است که توسط مادر شاه صفی صفوی وقف شده است.

وی ادامه داد: نمونه هفت جلدی دیگری در موزه وجود دارد که فیض‌الله لاهوری آن را به خط نسخ کتابت کرده است. واقف این قرآن، ناصرالدین شاه قاجار است و از نظر نوع خط و تزئینات، دارای اهمیت است.

یوسف‌زاده از قرآن ارزشمند دیگری که کتابت آن در سال نهصد و نود و دو /۹۹۲ قمری صورت گرفته است یاد کرد و افزود: این پوشش سطوح داخلي طرفين جلد و سر طبل به شيوه سوخت معرق بسيار عالي تزئين شده است . داراي وقف نامه در 15 سطر به خط رقاع و واقف آن فاطمه مادر شاه سليمان صفوي و تاریخ وقف آن سال 1098 هجری قمری است در ذیل وقف‌نامه، دست‌خط مرحوم علامه مجلسی و نقش مهر وی به عنوان وکیل واقف در شش سطر مشاهده می‌شود. این قرآن به صورت یک خط در میان با طلا نوشته شده است یعنی یک خط با مرکب مشکی و یک خط با طلا کتابت شده است همچنین تمامی اوراق آن با استفاده از پودر طلا، افشان گری شده است. این قرآن از نمونه های بسیار ممتاز و از شاهکارهای کم نظیر کتاب آرایی در عصر صفوی محسوب می شود .قرآن به خط ريحان بسيار عالي است وكاتب آن حاجي غياث الدين محمد بن احمد بن خليلي تبريزي است. ابعاد جلد آن 5/19 × 5/29 سانتيمتر است . اين قرآن پنجاه و هشتمين قرآني است كه توسط كاتب نوشته شده است . داراي جلد چرمی سر طبل دار بوده و پوشش طلايي روي جلد و پشت جلد و روي سر طبل به شيوه ضربي انجام شده است.

وی به قرآن کم نظیر دیگری که به قرن ششم قمری اختصاص دارد اشاره کرد و گفت: این قرآن همزمان با دوره سلجوقی به خط محقق کتابت شده است. از جمله قرآن هایی است که همه صفحات آن دارای تذهیب است و طلای بسیار زیادی در تزیینات آن استفاده شده است این قرآن دارای ترجمه فارسی است.

یوسف‌زاده اشاره کرد: نکته‌ای که درباره قرآن‌های موزه باید اشاره شود آن است که بخش قابل توجهی از قرآن‌های این موزه دارای ترجمه فارسی است و برخی از قدیمی‌ترین نمونه‌های آن مربوط به قرن ششم است .

وی افزود: یکی از فواید مهم قرآنهای مترجم که متعلق به ادوار مختلف اسلامی است، مشاهده مراحل سیر تحول زبان و ادب فارسی در ترجمه‌های این قرآن هاست .کار مرمت قرآنهای موزه و سایر آثار موزه ای از قبیل تابلوهای نقاشی و رحل های قرآنی نفیس و اسناد و مدارک تاریخی طی سالهای گذشته در کارگاه هنری آستان مقدس به انجام رسیده است. در این راستا آثار و نفایس بسیاری احیا شده و از نابودی حتمی نجات یافته اند.

وی درباره سنگ‌ قبرهایی که در موزه نگهداری می‌شود نیز چنین توضیح داد: تعداد چهار تن از سلاطین صفوی یعنی شاه صفی، شاه عباس دوم، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی در حرم مدفون هستند و قبلا دارای مقبره مستقل بودند که هم اکنون فقط بنای مقبره شاه عباس ثانی باقی است. دو تن از پادشاهان قاجاری، فتحعلی شاه و محمدشاه قاجار نیز در حرم مدفون هستند که سنگ قبر آنها به موزه منتقل شده است. این سنگ‌ها از نظر هنر حجاری حائز اهمیت هستند. یکی دیگراز این سنگ‌ها متعلق به مادر ناصرالدین شاه قاجار است که کتیبه نستعلیق آن توسط میرزا غلامرضا از خوشنویسان بزرگ عصر قاجار و کتیبه خط رقاع توسط علی محمد شمس الکتاب نوشته شده است.

وی گفت: تنها مقبره‌ای که از شاهان صفوی باقی مانده مربوط به شاه عباس دوم است. این مقبره فرش‌های ابریشمی بسیار نفیسی داشته که 13 قطعه از آنها در این موزه نگهداری می‌شود. این فرش‌ها بسیار ارزشمند هستند و از نظر کیفیت بافت و ظرافت و طراحی نقوش و‌ تار و‌ پود ابریشمی منحصر به فرد است. ضخامت این فرش‌ها 2 میلی‌متر و شبیه به پارچه مخمل است.

یوسف‌زاده توضیح داد: از این مجموعه قالی ها سه نمونه قالیچه هشت ضلعی و ۷ قالیچه کوچک مستطیل و یک قالیچه روقبری و یک میان فرش بزرگ که تقریبا به شکل دو نیم دایره بوده و یک 12 ضلعی منظم را تشکیل می دهد که بیش از 50 متر مربع مساحت دارد. این فرش‌ها به عنوان یکی از عجایب هفت‌گانه دنیا مطرح هستند. این فرش ها در سال۱۹۳۱ میلادی در نمایشگاه هنری ایران در لندن به نمایش درآمدند.

وی همچنین گفت: یکی از بخش‌های مهم آثار موزه را کاشی‌های مختلف تشکیل می‌دهد. انواع و اقسام کاشی‌ها از جمله کاشی‌های ستاره‌ای، کاشی‌های صلیبی، خشت کاشی، است. از دیگر نمونه های شاخص این بخش کاشی بزرگ روقبری مربوط به مزارعلی بن جعفر است که شامل شش قطعه بوده و متعلق به روی قبر بقعه علی ابن جعفراز امامزاده‌های قم است ، این کاشی ها اکثرا متعلق به دوره هشتم یعنی دوره ایلخانی است.

یوسف‌زاده اظهار کرد: قدیمی‌ترین کاشی زرین فام تاریخ دار موزه متعلق به سال 602 قمری بوده و به عنوان قدیمی ترین کاشی زرین فام در کشور مطرح است؛ البته این کاشی‌ تاریخ دار یکی از مجموعه کاشی‌های مربوط به روی مرقد حضرت معصومه(س) می‌باشد که پس از تعمیرات سال های اخیر به موزه منتقل شد. همچنین یکی دیگر از آثار موزه در فلزی طلا پوش از جمله در های تاریخی موزه است، که متعلق به دوره قاجار است و دارای تزئینات طلا کاری، قلمزنی و میناکاری است، همچنین این در دارای کتیبه های نستعلیق است. قسمتی از زمینه‌های آن به رنگ فیروزه‌ای بوده و بعضی از قسمت های زمینه به رنگ سبز یشمی است.