کتاب عیون اخبارالرضا(ع) باید در ردیف نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه یاد شود

به گزارش ایکنا از خوزستان، عبدالحسین طالعی در پنجمین نشست از سلسله نشست‌های مجموعه فرهنگی آیت‌الله معزی دزفول که شب گذشته 12 آبان‌ماه در سالن ولایت برگزار شد، درباره کتاب عیون اخبارالرضا(ع) شیخ صدوق سخن گفت.

وی اظهار کرد: شیخ صدوق این کتاب را در قرن چهارم هجری نوشته و به افتخار برای ما جا گذاشته است.

طالعی با اشاره به حدیثی از امام علی علیه‌السلام که فرمود: «ای کمیل هیچ حرکتی نیست که تو در آن محتاج به معرفتی نباشی» بیان کرد: عرض ارادت‌های ما به حضرت علی‌بن موسی‌الرضا علیه‌السلام یک حرکت است و به فرموده حضرت امیر محتاج معرفت است. این معرفت باید بر اساس ادله محکم و متقن باشد؛ چه ادله مبتنی بر عقل سلیم و چه ادله مبتنی بر نقل معتبر. کتاب عیون اخبارالرضا(ع) اثر مرحوم شیخ صدوق یکی از بهترین و زیباترین کتاب‌هایی است که برای نقل‌های معتبر رضوی در اختیار داریم و ما نیاز داریم این کتاب را بشناسیم.

این محقق ادامه داد: از طرفی جمله‌ای در زیارت امام رضا(ع) وجود دارد که جمله تکان دهنده‌ای است؛ ما در این زیارت می‌خوانیم: «قتل‌الله من قتلک بالایدی والالسن» (خدا بکشد کسانی را که تو را کشتند به دست و به زبان). آنها که امام را با دست کشتند عده‌ای بودند از آنکه انگور را مسموم کرد، آنکه انگور را داد و ... که در این مسیر سهم داشتند. اما کسانی که به زبان حضرت رضا را کشتند چه‌قدر هستند؟ خدا می‌داند. از ابن‌تیمیه‌ای که به حضرت رضا جسارت می‌کند تا آن رجالی سنی -یا ابن‌حجر یا ذهبی- که درباره عمربن سعد می‌گوید: «تابعی، ثقه، ثقه، ثقه» (این سه بار گفتن تاکید بر مورد وثوق بودن است) و بعد در ادامه می‌گوید: «و هوالذی قتل‌الحسین‌بن علی». همان رجالی وقتی به حضرت رضا می‌رسد می‌گوید: «قال مجالد فی قلبی منه شئ» (من یک مقدار حرف دارم درباره علی‌بن موسی) بعد می‌گوید او حدیث‌هایی از پیامبر(ص) نقل کرده است که معلوم نیست به چه سندی است. قاعده این افراد در این سخنان محل بحث است. این‌ها با همین قواعد سر دین را بریدند و عترت پیامبر را کشتند؛ منتها نه به دست که با زبان.

این عضو هیئت علمی دانشگاه قم با بیان اینکه ما در مقابل کسانی که به زبان امام رضا(ع) را کشتند، وظیفه دفاع داریم،گفت: مرحوم شیخ صدوق در عیون اخبارالرضا در دفاع از حریم امام رضا(ع) به طور عقلی و نقلی و تاریخی انصافا سنگ تمام گذاشته است.

این مدرس دانشگاه با تصریح به کم‌کاری ما در دفاع از اهل بیت(ع) با اشاره به دو داستان درباره شیفتگی و علاقه امین خولی(ادیب سنی) نسبت به کتاب وسائل‌الشیعه و همچنین توجه خاص مایکل پیترسون محقق غربی به شخصیت امام رضا(ع) گفت: به فرموده امام رضا اگر مردم حسن‌های کلام ما را می‌فهمیدند تابع ما می‌شدند. ما چنین ظرفیت‌هایی داریم و متاسفانه از آنها غافلیم.

طالعی در ادامه به معرفی شیخ صدوق مؤلف کتاب عیون اخبارالرضا پرداخت و گفت: صدوق به دعای امام عصر(ع) متولد شد. پدرش جزء محدثین بود. در توقیع امام عصر به پدرش آمده است که صاحب فرزندی خواهی شد که فقیه، خیر و مبارک خواهد شد. مرحوم صدوق قریب 300 کتاب نوشته و از این تعداد حدود 25 کتاب باقی مانده است. مجلسی از مجالس علمی شیعه نیست مگر اینکه حدیثی از کتب شیخ صدوق در آن نقل و استفاده می‌شود. این اثر دعای امام عصر(ع) است.

این کتاب‌شناس اظهار کرد: جالب این است که ایشان منابع حدیثی که در اختیار داشت تدوین موضوعی می‌کرد. تدوین‌های موضوعی صدوق با ابتکارات فوق‌العاده دیدنی است. خصال، امالی (منبرهای شیخ صدوق)، من لایحضره الفقیه، کمال‌الدین (که به دستور امام عصر و درباره ایشان نوشت)، معانی، کتاب توحید، ثواب‌الاعمال، علل‌الشرایع، و ... از جمله آثار اوست. خیلی از کتاب‌های شیخ صدوق با گذشت هزار سال مشابه و نمونه دیگری ندارد.
وی ادامه داد : نکته دیگر درباره شیخ صدوق سفرهای فراوان او در آن زمان از شرق بلاد اسلام تا غرب آن است. نکته دیگر مشایخ فراوان او از خاصه و عامه است. محدث نوری در خاتمه کتاب مستدرک استادان شیخ صدوق را 204 استاد (به معنی شیخ اجازه) برشمرده است. افراد دیگری هم تعداد استادان او را بیش از این ذکر کرده‌اند. از سوی دیگر شیخ صدوق به محدثان شیعه اکتفا نکرده است و از مشایخ سنی نیز نقل کرده است.
این پژوهشگر درباره جامعیت شیخ صدوق گفت: او علاوه بر محدث بودن براساس 25 کتاب باقی‌مانده از او، جوانب ادبی، جوانب تفسیری و کلامی و جوانب تاریخی هم دارد. اگر 300 کتاب او به دست ما می‌رسید با دنیایی از داده‌ها مواجه می‌شدیم.

طالعی تصریح کرد: ما درباره او بسیار کم‌کاری کرده‌ایم. در سال 2017 مشهد از طرف سازمان فرهنگی جهان اسلام به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام معرفی شد. انتظار بود در این سال هم در معرفی بین‌المللی حضرت رضا (ع) و هم در معرفی جوانب وابسته به ایشان من‌جمله کتاب عیون کار خوبی انجام شود، اما هیچ کاری انجام نشد و این فرصت طلایی از دست ما رفت.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم درباره آثار پژوهشی انجام شده درباره شیخ صدوق از استاد علی اکبر غفاری یاد کرد و گفت: ایشان آثار شیخ صدوق را احیا کرد. دیگرانی هم زحمت کشیده‌اند.

طالعی در ادامه با بیان اینکه از کتاب شریف عیون باید هم‌ردیف نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه یاد کرد، در توضیح این نکته گفت: در کتب حدیثی وقتی به کتاب کافی می‌رسیم، می‌بینیم که احادیث موضوعی چیده شده است. کتاب نهج‌البلاغه تمام احادیث امام علی علیه‌السلام، صحیفه سجادیه تماماً دعاهای امام سجاد علیه‌السلام و کتاب عیون هم تماماً کلمات امام رضا علیه‌السلام است. این را برای این می‌گویم که به نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه فی‌الجمله توجهی شده است، اما عیون نه در دانشگاه، نه در حوزه و نه در آستان قدس رضوی کتاب درسی نیست. این بی‌توجهی ما به مواریث ما است که جای توجیهی ندارد.

وی ادامه داد: نکته دوم در ویژگی های عیون این است که شیخ صدوق از فرصت حکمرانی و سلطنت آل بویه استفاده کرد و به خصوص در دوره وزیر شدن صاحب بن عباد(از بزرگان شیعه در قرن چهارم که مرحوم مجلسی اول از او به عنوان سلمان زمان یاد می کند)، کتاب عیون را به او به عنوان وزیر آن زمان هدیه کرده است. با توجه به اینکه وزارت صاحب بن عباد از سال 373 ه.ق شروع می شود به این نتیجه رسیده ام که سال تالیف عیون بین سال 373 تا سال381 (سال وفات شیخ صدوق) است؛ یعنی شیخ صدوق تقریبا در سن هفتاد سالگی و بعد از آن همه تلاش علمی این کتاب را می نویسد و این موضوع ارزش عیون را بالا می برد.

این مدرس دانشگاه ادامه داد: ویژگی سوم عیون اخبار الرضا(ع) تدوین موضوعی شیرین و منطقی آن است. این کتاب 69 باب است. باب اول تا سوم شرح حال حضرت رضا(ع)، باب چهارم تا دهم نصوص امامت امام رضا(ع) و جوابگویی به فرقه واقفه (یکی از مجاهدات مهم امام رضا که کمتر از آن یاد می شود مقابله با این فرقه بود که امام صادق علیه السلام را امام آخر می دانستند)، باب یازدهم توحید، باب دوازدهم تا بیست و سوم مربوط به بقیه اصول عقاید، باب بیست و چهارم تا سی و یکم موضوعات متفرق، باب سی و دوم تا سی و چهارم علل شرایع و احکام است.

طالعی افزود: باب سی و پنج روایتی طولانی به نام محض الاسلام است(مامون یک روز از امام رضا می پرسد کل اسلام چیست؟ امام در این حدیث همه آنچه یک مسلمان باید رعایت کند فرموده است که منشور مسلمانی از زبان حضرت رضا است)، باب سی و شش تا سی و هشت: امام رضا در نیشابور، باب سی و نه تا چهل و دو مربوط به ماجرای ولایت عهدی، باب چهل سه و چهل و چهار اخلاق رضوی، باب چهل و پنج و شش نگاهی دیگر به امامت، باب چهل و هفت تا پنجاه و پنج مربوط به کرامات و علم غیب امام رضا، باب پنجاه و شش تا پنجاه و هشت بخش دیگری از آموزه های رضوی، باب پنجاه و نه تا شصت و چهار شهادت امام و امامت امام جواد، باب شصت و پنج مراثی در باب حضرت رضا، باب شصت و شش زیارت حضرت رضا و باب شصت و هفت درباره حضرت معصومه، باب شصت و هشت درباره زیارات و باب شصت و نه درباره معجزاتی که از مزار امام رضا دیده و نقل شده است.

وی خاطر نشان کرد : با توجه به این فهرست معلوم می شود شیخ صدوق با چه ذهن منظمی این کتاب را نوشته است. مجموعا عیون نهصد و پنجاه و چند حدیث دارد که برخی اخبار تاریخی است. کاری که در این تحقیق دنبال کردم شناسایی منابع عیون است که از میان 950 حدیث منابع 569 حدیث عیون را تاکنون پیدا کرده ام.

این کتابشناس با بیان اینکه کتاب عیون خودآموز نیست و نیاز به کار عمقی و درسی دارد، با اشاره به منابع عیون اظهار کرد: یکی از کتب پربار در این زمینه کتابی به نام میراث مکتوب رضوی از سید مصطفی مطهری است. در این کتاب بسیار مهم 94 کتاب نام برده می شود که شاگردان حضرت رضا از فرمايشات ایشان نوشته اند و حاصل حضور سه ساله امام در خراسان است.

طالعی گفت: کار مهمی که صدوق در کتاب عیون اخبار الرضا انجام داد این بود که به شیعه امامیه هویت فرهنگی بخشید. این یکی از خدمات بسیار مهم صدوق است؛ او در این کتاب حدو مرز عقاید شیعه امامیه را با دیگر فرق شیعه نشان داد، چون در آن زمان مرز میان شیعه امامیه با دیگر فرق مثل زیدیه، فتحیه، واقفه، کیسانیه، اسماعیلیه و ...مشخص نبود. تحلیل تطبیقی عقاید این فرقه ها در عیون کار زیبایی است. شیخ صدوق به کمک کلمات حضرت رضا حد و مرز عقاید شیعه را تبیین کرد.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم در ادامه سخنان خود با اشاره به سخن امام جواد(ع) که فرمودند: نعمتی که شکرش ادا نشود مثل گناهی است که بخشیده نشود، به بایسته های پژوهش درباره کتاب عیون اخبارالرضا(ع) پرداخت و اظهار کرد: ضرورت نخست در موضوع این کتاب، نگارش و نشر آثار تحلیلی درباره عیون با زبان و فرهنگ جهانی است؛ این که نشان دهیم منابع عیون به کتب شاگردان امام رضا بر می گردد و می توانیم ثابت کنیم که پشتوانه این کتاب، اسناد مکتوب است. ضرورت دوم تعلیم آموزه های رضوی به زوار با معرفی کتاب عیون به زبان های مختلف است. تدریس عیون در مراکز علمی و جلسات مذهبی، شناخت بستر و فضاهای فرهنگی که صدوق در آن آثارش را تولید کرده است(مثل ری، نیشابور، بلخ و ...)، پژوهش مرحوم بروجردی بر کتاب عیون از جمله ضرورت ها و بایسته های پژوهش در این حوزه است.

طالعی در پایان سخنان خود به بیان نمونه هایی از موضع گیری های تاریخ طبری در قبال ائمه و تشیع پرداخت و گفت: طبری در تاریخ خود قسمت هایی از تاریخ را بزرگ جلوه داده و برخی را کتمان کرده است. او در تاریخ خود درباره یک موجود افسانه ای در زمان حضرت موسی بحث می کند، اما وقتی به برخورد عثمان با ابوذر می رسد، می گوید ابوذر به عثمان اعتراضاتی کرد، دوست ندارم بگویم!(کرهت ذکرها). او درباره شهادت امام رضا(ع) نوشته است در مجلس رسمی دربار در خوردن انگور زیاده روی کرد و در اثر پرخوری درگذشت! ببینید چه طور علی بن موسی الرضا را ترسیم می کند، آیا این روضه نیست؟ آن وقت طبری نزد قاطبه ای از مسلمانان امام المورخین می شود؟! مرحوم عسکری می گفت: علت اینکه خاور شناسان اینها را بزرگ می کنند، به خاطر دروغ گویی آنها است. قتل الله من قتلک بالایدی و الالسن. آنها که امام را با دست کشتند مامون و اطرافیان او بودند و کسانی مثل طبری و دیگرانی که به امام تهمت زدند و حتی شهادت امام را توسط مأمون منکر شدند، ایشان را با زبان کشته اند.

انتهای پیام