آموزه قرآنی «برادری»؛ کلیدواژه همبستگی انسانی

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمصطفی میرمحمدی، عضو هیئت علمی دانشکده حقوق دانشگاه مفید قم، امروز 15 اسفندماه، در نشست حقوق شهروندی از منظر ادیان ابراهیمی در دانشگاه مفید قم با بیان اینکه نقاط و اهداف مشترک میان ادیان در حوزه حقوق شهروندی وجود دارد، به تعریف حقوق شهروندی پرداخت و گفت: به مجموعه حقوقی که قانون اساسی یکی کشور برای افراد تعریف کرده یا مجموعه حقوقی که یک فرد به دلیل ارتباط با دولت از آن برخوردار است، حقوق شهروندی گفته می‌شود که در متون قدیمی دینی از آن تعبیر به رعیت شده است.

وی افزود: در حقوق شهروندی قانون‌گذاران و دولت و افراد رابطه متقابل با یکدیگر دارند و دولت موظف است از افراد حمایت و دفاع و مهم‌ترین نیازهای آنان را برآورده کند؛ عدالت قضائی و کیفری ایجاد و حقوق مدنی و سیاسی و اجتماعی آنان را تضمین کند.

میرمحمدی بیان کرد: مسئله مهم در حقوق شهروندی این است که براساس نظام دولت‌محور، شهروند را از غیرشهروند جدا می‌کند و دولت است که شهروندانش را براساس تابعیت و ملیت مشخص می ‌کند و کسانی که شهروند نیستند، یا از طریق ویزا و مهاجرت و پناهندگی حضور دارند و درست یا نادرست، پدیده شهروند زاییده نظام دولت‌محور است.

استاد دانشگاه مفید تصریح کرد: چه بخواهیم و چه نخواهیم، در واژه شهروند، مفهوم بیگانه نهفته است و اینکه ادیان در تعریف شهروندی از چه شاخصه‌هایی استفاده می‌کند، بسیار مهم است؛ آیا مرزها یا باورها و اخلاق یا اشتراک انسان‌ها با عنوان وحدت بشری معرف شهروند است؟.

سکولاریستی بودن حقوق شهروندی

وی با اشاره به اصول اسلام در نگاه به انسان در این بحث حقوقی بیان کرد: در زمان ظهور اسلام، نظام اجتماعی قبیله‌محور بود و آیه 13 سوره حجرات مؤید و مبین این موضوع است؛ یعنی در اسلام، مخاطب آموزه‌ها، مردم هستند و نه دولت‌ها و مرزها؛ ولی در جوامع ما از سیستم فرد و ملت‌محوربه دولت‌محوری رسیده‌ایم، درست یا نادرست، یک عقیده آن است که حقوق شهروندی یک پدیده سکولاریستی است و سکولارها در بحث حقوق شهروندی با ادیان درگیر شده‌اند؛ از طرفی بعید است به این زودی‌ها از شر و خیر دولت‌محوری خلاص شویم؛ قبلا ما یک خدا داشتیم، ولی الان به تعبیر هابز دو خدا داریم؛ یکی خداوند و دیگری دولت‌ها.

ایمان و امان؛ دو عنصر اصلی حقوق شهروندی 

میرمحمدی با اشاره به تعریف اسلامی از حقوق شهروندی بیان کرد: رابطه در حقوق شهروندی براساس دوعنصر ایمان و امنیت شکل می‌گیرد و همه مباحث حقوق شهروندی را باید در دایره این دو قرار دهیم؛ البته داشتن جامعه اسلامی به معنای نفی دیگر امت‌ها نیست.

وی ادامه داد: همبستگی از مفاهیمی است که حتی منشور ملل متحد بر آن تأکید دارد و مفهوم اخوت هم مفهومی سنتی در ادبیات مسیحی و اسلامی است، از طرفی موضوع صلح و امنیت هم مورد دغدغه همه جوامع است. معتقدیم در ادبیات دینی با توجه به منابع اصلی مانند قرآن و سنت، رعایت حقوق شهروندی بسیار پررنگ است و اصل عدالت، مشورت، امر به معروف و نهی از منکر و نصیحت و حق انتقاد به پیشوایان مسلمین مؤید این غنا است و نمونه‌های تاریخی زیادی هم در تأیید این مسئله وجود دارد؛ از جمله صحیفه مدینه و حتی قبل از اسلام حلف‌الفضول نمونه‌های بارز در این حقوق است و در سنت گفتاری پیشوایان دینی عبارات صریحی در مورد حقوق شهروندی وجود دارد.

وی افزود: امام علی(ع) در نامه معروف به مالک اشتر فرمود هرگز نگو من حاکمم و دستور می‌دهم و باید دستور من مراعات شود؛ این کار سه ضربه می‌زند؛ اول لطمه به صاحب دستور، زیرا نشانه تکبر او هست و دیگر اینکه به دین ضربه می‌زند و نظام اجتماعی را به هم خواهد ریخت و حتی سبب شورش می‌شود.

میرمحمدی با اشاره به آیات 8 و 9 سوره ممتحنه که در آن آمده که رابطه با غیرمسلمین تنها براساس صلح و امنیت یعنی رابطه کلیدی ایمان و امان جایز است، اظهار کرد: این آیه تصریح فرمود خدا شما را از رابطه با کسانی که با شما نجنگیده و از سرزمینتان بیرون نکرده‌اند، منع نکرده، لذا باید رابطه شهروندی را در جمله معروف امام علی(ع) خلاصه کنیم که افراد یا برادر دینی تو و یا همانند تو انسان هستند.

وی با اشاره به چالش‌های حقوق شهروندی بیان کرد: در کشورهای غربی، حقوق شهروندی عمدتاً متمرکز بر حقوق مدنی و سیاسی و اجتماعی است، ولی امروزه به دلیل ارتباط میان ملت‌ها باید از حقوق نسل اول و دوم بشر به سمت حقوق همبستگی نسل سوم حرکت کنیم؛ این حقوق جامعه انسانی و وحدت بشری مانند حق صلح و امنیت؛ حق توسعه، حق محیط زیست سالم، حق بر کمک‌های بشردوستانه و ... را که حقوق بین‌الادیانی هستند نظر قرار داده است.

میرمحمدی تأکید کرد: جوامع مذهبی برای فائق شدن به چالش‌های پیش روی حقوق شهروندی باید بر مصادیق حقوق همبستگی که بین‌الادیانی است، همفکری کنند. از این طریق فاصله میان ملل کمتر خواهد شد و با عدم اجرای هماهنگ حقوق بشر و اجرای آن با معیارهای دوگانه حقوق بشر همچنین با ملی‌گرایی و منطقه‌گرایی حقوق بشر مقابله خواهد شد.

عضو هیئت علمی دانشگاه مفید با تاکید بر اینکه این اصل همان اصل تعاون و برادری و همبستگی است که در میان همه بشر وجود دارد، ادامه داد: حقوق نسل اول حقوق آزادی‌ها و حقوق نسل دوم همان اقتصادی و سیاسی و فرهنگی یا برابری است، ولی حقوق نسل سوم به حقوق برادری معروف است و در اعلامیه جهانی حقوق بشر هم آمده است. 

وی تأکید کرد: حقوق بشری که ما می‌شناسیم در حوزه آزادی و حقوق سیاسی و اجتماعی و ... بیشتر شناخته شده، ولی در حوزه برادری همچنان در مسیر قرار داریم؛ قرار گرفتن در ریل وحدت میان انسان‌ها یا برادری، همان دو عنصر ایمان و امان است که ادیان بر آن تأکید دارند.

انتهای پیام