پیشینه جدی و قابل تأمل مناجات‌خوانی ماه رمضان در ایران
گروه ادب ــ یک پژوهشگر و مردم‌شناس ایران گفت: مناجات‌خوانی در سحر‌های ماه رمضان در ایران ساختار و پیشینه‌ای جدی و قابل تأمل دارد.
به گزارش خبرنگار ایکنا؛ نشست تخصصی «رمضان در فرهنگ عامه» ظهر امروز شنبه، 11 خرداد‌ماه، با حضور علی بلوکباشی و محمد جعفری قنواتی در سرای اهل قلم خانه کتاب برگزار شد.
بلوکباشی در این نشست ماه رمضان را زمانی مقدس خواند و به تبیین عوامل قداست این ماه در فرهنگ ایرانی اسلامی پرداخت و گفت: رمضان نخستین ماه قمری است و در قرآن نیز به همین عنوان ذکر شده است. همچنین خداوند قرآن را در سه شب از این ماه نازل کرد و فرود فرشتگان و ارواح به روی زمین در این ماه بود و در سوره قدر نیز به آن اشاره شده است. خداوند در این ماه وعده برآورده شدن حاجات را داده و عید فطر یکی از دو عید بزرگ مسلمانان است و همه این عوامل به ماه رمضان قداست می‌بخشد.
وی افزود: در مقایسه ماه‌های شمسی و قمری متوجه می‌شویم که این قداست در اسفندماه نیز وجود دارد و از عوامل قداست آن می‌توان به حضور فرود ارواح مردگان به روی زمین نزد خویشاوندان خود برای دوران گذار از زمان کهن به سال نو و آفرینش نور در پایان اسفند و آغاز سال جدید و پیوند این ماه با دو عید اسفندگان و نوروز اشاره کرد.
بلوکباشی ادامه داد: در ماه رمضان نوع خوردن و آشامیدن، سرگرمی‌ها، روابط فردی، اجتماعی، میثاق‌ها و پیوند‌هایی که در این ماه بسته می‌شود با ماه‌های دیگر متفاوت است.
کلوخ‌اندازان؛ آیینی برای تطهیر
وی در ادامه به آیین‌های این ماه مبارک در ایران اشاره کرد و افزود: آیین‌هایی مانند استحاله، استهلال (رویت ماه در آغاز ماه رمضان و پایان آن)، اواقات شبانه، جشن و شادی از آیین‌های این ماه است. همچنین آیین کلوخ‌اندازان را در آخر ماه شعبان انجام می‌دادند که در واقع یک تطهیر روانی و روحی است.
این پژوهشگر گفت: در قدیم هنگام غروب کلوخ‌اندازان، تمام مردم از کوچک و بزرگ کلوخی در دست می‌گرفتند و رو به قبله می‌ایستادند و می‌گفتند: «خدایا گناهان و کار‌های بد گذشته را شکستیم و خود را برای عبادت و روزه ماه رمضان آماده کردیم» آنگاه کلوخ را محکم به زمین می‌زدند تا خرد شود و عقیده داشتند با شکستن کلوخ تمام اعمال بد آن‌ها شکسته و نابود می‌شود. مردم بعد از رؤیت هلال ماه نیز سه صلوات می‌فرستند و آرزو می‌کنند ماه مبارکی را پیش رو داشته باشند.
سوزاندن شخصیت‌های اهریمنی
وی ادامه داد: یکی از آیین‌های دیگر ابن‌ملجم‌سوزی است که در ۲۷ ماه رمضان انجام می‌شود. در این شب کاروان‌های شادی راه می‌افتد و برای کشته شدن قاتل امام علی(ع) جشن گرفته می‌شود و عروسکی را به نماد ابن ملجم می‌ساختند و می‌سوزانند. در واقع شخصیت اهریمنی را می‌سوزانند تا زندگی پاکی را داشته باشند. این آیین هیچ ربطی به مسلمانان یا عرب ندارد و آن را می‌توان در فرهنگ هندی، اروپایی و ایرانی دید.
این مردم‌شناس ایران با اشاره به ضیافت‌های ماه رمضان و عید فطر بیان کرد: ایرانیان در زمان‌های کهن برای این مناسبت سفره کرم یا کرامت پهن می‌کردند و فقیر و غنی دور آن می‌نشستند و یکی از رسم‌ها این بود که هرکه هر چه می‌خواست می‌توانست با خود ببرد. به همین دلیل به آن خوان یغما نیز می‌گویند.
آیینی برای تازه‌عروس‌ها
محمد جعفری قنواتی، پژوهشگر و مردم‌شناس، به آیین‌های نمایشی در این ماه اشاره کرد و گفت: اعمال بخت‌گشایی در ماه رمضان که ریشه در ایرانیان دارد در مناطق مرکزی ایران نیز با آغاز این ماه، به ویژه در ۱۵ ماه رمضان، تازه‌عروس‌ها در شب ۱۵ رمضان به مسجد می‌روند و در صف اول می‌نشینند، با این نیت که خوشبخت شوند. هدیه دادن به تازه‌عروس‌ها نیز در این ماه رسم بوده است.
وی در ادامه به بیدار شدن در سحری و مناجات‌خوانی اشاره کرد و گفت: مناجات‌خوانی یکی از آداب مهم در سحری است که گفته می‌شود از مناجات‌های خواجه عبدالله انصاری است، در حالی که این گونه نیست و این مناجات‌ها برای ابوسعیدابی‌الخیر و بابا افضل کاشانی است و افرادی که این مناجات‌ها را می‌خوانند، اسمی از آن‌ها نمی‌برند.
مناجات‌خوانی؛ هنری دیرینه در ایران
جعفری قنواتی گفت: تاریخچه مناجات در ایران به پیش از ظهور زرتشت و اسلام مربوط می‌شود که با معبود راز و نیاز می‌کردند و همانند فرهنگی ریشه‌دار در میان ایرانیان رواج داشت و مناجات‌خوانی به شکل یک هنر، ساختار و پیشینه‌ای جدی و قابل تأمل دارد. در بسیاری از مناطقی که ماه رمضان روزه می‌گیرند، مانند برخی مناطق تاجیکستان، ازبکستان، افغانستان و ایران سفره ماه رمضان و عید فطر می‌اندازند که سفره مقدسی است و کاملاً متأثر از فرهنگ ایرانی است.
وی در ادامه به مراسم سخنوری در ماه رمضان اشاره و بیان کرد: آخرین مجلس سخنوری در سال‌های ۵۵ – ۵۶ برگزار شد و در تهران نیز در قهوه‌خانه‌ها اجرا می‌شد و براساس افسانه‌ای مربوط به دوره صفویه بود به این ترتیب که چون مدح حضرت علی(ع) به صورت علنی ممنوع بود، چهار درویش از اصفهان تصمیم می‌گیرند که از چهار دروازه اصفهان وارد شهر شوند و به تبلیغ بپردازند، اما در ستیزه‌هایی که بر اثر این تبلیغ رخ می‌ده، هفده نفر از هفده صنف گوناگون کشته می‌شوند. اساس سخنوری بر پایه رقابت میان دو سخنور بوده و این رقابت اغلب با طرح سؤال‌های یک سخنور از طرف مقابل، آن هم در قالب شعر، اجرا می‌شد و هر مرحله نیز عنوان خاصی داشت.
انتهای پیام
