رقابت‌های منزلتی به افزایش مهریه دامن می‌زند

یاسر رستگار، عضو هیئت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه هرمزگان، در گفت‌و‌گو با ایکنا از اصفهان، با بیان اینکه مهریه یکی از عناصر بنیادین آیین ازدواج تلقی می‌شود، اظهار کرد: این توافق مالی که به عهده مرد است، نه فقط در ایران بلکه در همه کشورهای اسلامی و نیز در بسیاری از کشورهای جهان با عناوین دیگر به هنگام ازدواج اتفاق می‌افتد. خاستگاه مهریه در بسیاری از کشورها ممکن است لزوماً شرعی یا دینی نباشد، اما عمدتاً بر اساس سنت‌های دینی و عرف و آیین شکل می‌گیرد. بنابراین، مهریه پدیده‌ای تاریخی فرهنگی محسوب می‌شود و دیروز و امروز شکل نگرفته که بخواهیم از طریق مداخله یا تصویب برخی قوانین، پیچیدگی‌های مربوط به آن را حل‌وفصل کنیم.

میزان مهریه در شرع تعیین نشده است

وی افزود: میزان مهریه در شرع تعیین نشده و هیچ منبع شرعی را نمی‌توان یافت که عدد دقیقی در آن ذکر شده باشد، بنابراین بر اساس توانایی مرد و شرایط طرفین تعیین می‌شود، حتی در بسیاری از کشورهای همجوار هیچ عددی برای آن تعیین نمی‌شود. در آموزه‌های شیعه آمده که مستحب است میزان مهریه کم باشد و زیاد بودن آن مکروه شناخته شده، اما همین مورد نیز در بسیاری از کشورهای اسلامی وجود ندارد. 

عضو هیئت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه هرمزگان بیان کرد: پدیده تاریخی و فرهنگی مهریه موجب بروز مشکلاتی در جامعه ما شده و در دوره‌های مختلف، قوه قضائیه مجبور به انجام مداخلاتی در این زمینه شده است. یکی از دلایل اصلی افزایش میزان مهریه در صد سال اخیر، به ارتقای جایگاه زنان در جامعه برمی‌گردد. هر چقدر میزان تحصیلات و جایگاه اجتماعی زنان افزایش پیدا کرده و در عرصه عمومی حضور فعالانه‌تری داشته‌اند، به همان میزان در زمان ازدواج ارتباطی میان شأن زن و میزان مهریه برقرار شده است. پژوهش‌های زیادی نیز نشان می‌دهد که کارکردهای مثبت مهریه برای زنان با تحصیلات بالاتر بیشتر اظهار شده است.

ازدواج‌های برون‌گروهی؛ عامل افزایش مهریه 

رستگار ادامه داد: دلیل دیگر افزایش میزان مهریه، به افزایش ازدواج‌های برون گروهی مربوط می‌شود. در یک سده اخیر، هر چه ازدواج‌های برون‌گروهی افزایش یافته، به همان تناسب چون نگرانی از بابت آینده آن ازدواج بیشتر شده، مهریه نیز افزایش پیدا کرده است. در بسیاری از ازدواج‌هایی که در سده‌های گذشته اتفاق می‌افتاد و نقش عرف در رابطه با مهریه بسیار پر رنگ بود، خود زوجین زیاد نمی‌توانستند در تعیین میزان مهریه مداخله کنند، اما در دهه‌های اخیر می‌بینیم که بعضاً خانواده‌ها از عرف فراتر رفته و مقادیر بالاتری را برای مهریه تعیین می‌کنند.

وی اضافه کرد: تصور عمومی بر این است که مهریه زیاد قدرت بازدارندگی دارد و باعث می‌شود وقتی مردان با مشکلی در زندگی زناشویی خود مواجه می‌شوند، لزوماً به فکر طلاق نیفتند. بنابراین در دوره‌های اخیر، بر وجه بازدارندگی مهریه بسیار تأکید شده است. از طرف دیگر، از دهه 70، میزان طلاق و اختلافات و نزاع‌های زناشویی در ایران افزایش یافت، لذا تجربه‌های شخصی افراد مبنی بر اینکه خانواده دیگر محل امنی نیست و اختلافات زناشویی افزایش یافته، باعث شده است تا وجه بازدارندگی مهریه پر رنگ‌تر شود.

رابطه مثبت میان شأن زن و میزان مهریه

عضو هیئت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه هرمزگان با بیان اینکه با نوعی رقابت منزلتی در میان خانواده‌ها مواجهیم، گفت: چون در تصور عرف، میان شأن زن و میزان مهریه رابطه مثبتی برقرار می‌شود، خانواده‌هایی که جسورتر هستند، می‌توانند از عرف عبور کرده و مهریه بالایی برای دخترشان تعیین کنند و این فرهنگ به طبقات متوسط و پایین جامعه نیز تسری می‌یابد، مثل اینکه خانواده‌ها در جریان مسابقه‌ای قرار دارند و اگر میزان مهریه را کمتر از مقدار مشخص شده در عرف تعیین کنند، آن شأن و منزلتی را که باید داشته باشند ندارند و به تعبیر دیگر، بازی را باخته‌اند. حتی در دو دهه اخیر، در جریان همین رقابت‌های منزلتی بود که اختلافاتی میان خانواده‌ها در آیین مهربرون بروز می‌کرد و باعث کدورت و بعضاً به هم خوردن ازدواج می‌شد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد در این رقابت‌های منزلتی، مقاومت بزرگسالان و خانواده‌ها شکننده بوده و میزان مهریه همان مسیر عرف را طی کرده است.

وی افزود: یکی دیگر از دلایل افزایش میزان مهریه، فضای عاطفی و احساسی روزهای آغازین آشنایی برای ازدواج در میان زوجین است. معمولا زوجین با هم صحبت می‌کنند و در فضایی عاطفی و احساسی قرار می‌گیرند که تمایل به مقاومت در برابر عرف را ندارند. بعضاً در مراسم خواستگاری و تعیین میزان مهریه مشاهده شده است که زنان جوان از خانواده‌های خود می‌خواهند به گونه‌ای رفتار نکنند که باعث ایجاد کدورت شود، چون به تحقق آن ازدواج تمایل دارند. در واقع این فضای عاطفی و احساسی به خانواده‌ها اجازه مداخله نمی‌دهد، در نتیجه برای اینکه هر چه سریع‌تر به مناسک ازدواج سامان داده شود، بهترین کار این است که میزان مهریه بر اساس عرف تعیین شود.

رستگار با اشاره به اینکه مهریه‌های خاص و متمایز نیز به نوعی با مهریه بالا همسو هستند، گفت: برخی از افراد می‌خواهند متفاوت عمل کرده و بر سر نوع خاص و متمایزی از مهریه توافق کنند، در واقع نوعی توهم میان زوجین وجود دارد که ناشی از صنعت عشق و صنعت ازدواج در جهان معاصر است، یعنی تلاش می‌کنند ازدواج را به عاشقانه‌ترین رویداد برای زوجین تبدیل کنند و زوج عاشق تصور می‌کنند ازدواج خاص‌ترین رویداد جهان برای آنهاست؛ در حالی که از منظر جامعه‌شناسی، الگوهای عشق کاملاً تکرارشونده است و به صورت اجتماعی بازتولید می‌شود و همه افرادی که درگیر رابطه عاشقانه می‌شوند، فکر می‌کنند رابطه خاص و منحصر به فردی دارند. در هر صورت، در این فضای عاشقانه، زوج‌ها تمایل دارند که از همان ابتدا مراسم‌ خاص و متفاوت بوده و در واقع امضای خودشان پای آن مراسم باشد؛ لذا مهریه‌های خاص و عجیب و غریب ثبت و ضبط می‌شود.

افزایش مهریه باعث کاهش ازدواج نشده است

وی بیان کرد: برخی معتقدند افزایش میزان مهریه باعث کاهش تمایل به ازدواج شده است، اما با این گزاره موافق نیستم و معتقدم کاهش تمایل به ازدواج در میان نسل‌های جدید، بیش و پیش از آن که به مهریه و میزان آن مربوط شود، به پارامترهای دیگری بستگی دارد که به مدرن شدن جامعه به طور کلی برمی‌گردد.

این استاد دانشگاه مسئله اصلی در رابطه با مهریه را افزایش محکومیت‌های مالی ناشی از مهریه بالا و تبعات منفی آن خواند و افزود: در دوره‌ای تعداد زندانیان مهریه افزایش یافت و بعد از اینکه بحث توان مالی و پرداخت قسطی مهریه مطرح شد، بیش از هزار نفر از زندانیان مهریه آزاد شدند و در حال حاضر، زندانی شدن افراد به دلیل عدم توان پرداخت مهریه منتفی شده است، ولی در صورتی می‌توان عواقب پرداخت نکردن مهریه را برای مردان حذف کرد که از آن طرف، در قانون اختیاراتی به زنان تعلق گیرد؛ برای مثال اگر حق طلاق به زن واگذار شود، می‌توان فشارها و چالش‌های مربوط به مهریه را نیز کاهش داد. در وضعیت فعلی، برخی از فعالان حقوق زنان نگران‌اند که ضمانت اجرای تنها منبع مالی که می‌توانست در روز مبادا به زن کمک کند، از او سلب شود. البته طبق نظرات کارشناسی، بحث بر سر این نیست که مردان نه مهریه را پرداخت کنند و نه هیچ ضمانتی برای پرداخت مهریه وجود داشته باشد، بلکه موضوع این است که مرد آزاد باشد تا کار کند و دولت و حاکمیت مهریه را از او بگیرند، چون برخی از کارشناسان معتقدند که زندانی شدن مردان در رابطه با مهریه ناشی از تسویه حساب‌های شخصی است و به لحاظ مالی کمکی به زن نخواهد کرد.

وی ادامه داد: پژوهش‌هایی درباره دلایل اجرای مهریه انجام شده است که نشان می‌دهد این دلایل عموماً شخصی و فردی است، مثل تلافی خیانت شوهران، اذیت کردن خانواده شوهر، طلاق گرفتن و کسب حق حضانت فرزند. بنابراین می‌توان موضوع را از این زاویه نیز مورد تأمل قرار داد که شاید زندانی شدن مرد به لحاظ مالی به زن کمک نکند، پس بهتر است مرد آزاد باشد تا دولت و حاکمیت او را در تنگنای پرداخت مهریه قرار دهند. حداقل در شرایط فعلی، هدف نهایی از مهریه این است که چون زنان در جامعه ایران جایگاه فرودستی دارند، فاقد استقلال مالی هستند و اشتغال مناسب وجود ندارد، مهریه پشتوانه‌ای مالی برای روز مبادا باشد. البته باید منتظر ماند و دید که آیا زندانی نشدن مرد به دلیل مهریه، به زن کمک می‌کند یا اینکه حداقل ابزار فشار را نیز از او سلب کرده و مسئله را پیچیده‌تر می‌کند.

سیستم تأمین اجتماعی؛ راهکاری برای حل مسئله مهریه

رستگار اضافه کرد: وقتی زنان به لحاظ جنسیتی در شرایط نابرابری به سر می‌برند و از طرف دیگر، خودآگاهی و استقلال فکری آنها بیشتر شده، طبیعی است که تصور کنند در جامعه‌ای نابرابر زندگی می‌کنند، قانون از آنها حمایت نمی‌کند، حق طلاق ندارند، حق حضانت فرزند نیز تا مقطعی با آنهاست و بسیاری از محدودیت‌های دیگر، در نتیجه تنها ابزار آنها این است که به واسطه مهریه پشتوانه‌ای مالی برای روز مبادا داشته باشند. در واقع اگر سیستم تأمین اجتماعی مناسبی وجود داشت که از زن حمایت بیشتری به عمل می‌آورد و شرایط اشتغال مناسب و برابر بود، طبیعتاً بخشی از حساسیت‌های فعلی وجود نداشت و زنان نیز تمایل نداشتند که برای به دست آوردن مهریه، خود را رنج دهند و فشار زیادی را تحمل کنند، وگرنه در صورت استقلال، دلیلی وجود ندارد که خود را وارد بازی‌های حقوقی و فشارهای قانونی کنند.