ملاک محاسبه و مؤاخذه خطورات قلبی انسان در روز قیامت

به گزارش ایکنا؛ نهمین جلسه تفسیر آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکرانی روز گذشته، 12 آذرماه، با محوریت بررسی آیات معاد برگزار شد.

فاضل لنکرانی در این جلسه اظهار کرد: بحث در آیه 284 سوره بقره است که خدای تبارک و تعالی می‌فرماید: «لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَإِنْ تُبْدُوا مَا فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمين است از آنِ خداست‏. و اگر آنچه در دل‌هاى خود داريد، آشكار يا پنهان كنيد، خداوند شما را به آن محاسبه مى‌‏كند؛ آنگاه هر كه را بخواهد مى‌‏بخشد، و هر كه را بخواهد عذاب مى‌‏كند، و خداوند بر هر چيزى تواناست». نکاتی را در مورد این آیه عرض کردیم؛ از جمله اینکه گفتیم ملاک مسئله محاسبه دو چیز است: یکی مالکیت و یکی قادریت که خداوند در این آیه به هر دو اشاره کرده است.

وی ابراز کرد: یکی دیگر از نکاتی که در این آیه است این است که مراد از «إِنْ تُبْدُوا مَا فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ» چیست؟ ابداء یعنی اظهار. «إِنْ تُبْدُوا مَا فِي أَنْفُسِكُمْ» یعنی آن نیت درونی خودتان را ابداء کنید. اظهار یعنی اینکه این نیت به مرحله عمل برسد. اگر بگوییم «مَا فِي أَنْفُسِكُمْ» فقط ناظر به اظهار شهادت است و «أَوْ تُخْفُوهُ» به معنای پنهان ساختن شهادت است، در این صورت آیه خیلی بحث ندارد؛ اما اگر گفتیم «مَا فِي أَنْفُسِكُمْ» عمومیت دارد، یعنی «ما» موصوله شامل هر چیزی است که در قلوب شماست، در این‌صورت معنای آیه شامل هر چیزی است که شما در دل خودتان اخفا کنید یا آن را اظهار کنید.

لنکرانی ادامه داد: آنگاه سؤال می‌شود آنچه اظهار نشده است، چطور مورد محاسبه قرار نمی‌گیرد؟ یعنی بر نیت گناهی که انسان دارد هم حساب مترتب است، در حالی که از نظر عقلی، موضوع برای مخالفت عمل است. اگر مخالفت اظهار شود و تبدیل به عمل شود، فرد مستحق مذمت است؛ ولی بر نیت مخالفت با مولی از نظر عقلی عقاب و مذمتی مترتب نیست. این بحث در مسئله تجری تا اندازه‌ای مطرح می‌شود. بحث در این است که اگر «ما فی انفسکم» را ناظر به مسئله شهادت بدهیم، معنای آیه این است که اگر شهادت را اظهار کنید یا پنهان کنید، خداوند آن را مورد محاسبه قرار می‌دهد؛ ولی اگر بگوییم «ما فی انفسکم» عمومیت دارد باید عرض کنیم در نفوس انسان وساوس نفسانی متعدد وجود دارد. بالاتر از وساوس، همّ و عزم بر معصیت است. آیا می‌شود گفت به موجب این آیه تمام وساوسی که به نفس انسان خطور می‌کند مورد محاسبه قرار می‌گیرد؟ مثلا اگر به ذهن کسی خطور کرد که شخصی را بکشد، مورد عقاب قرار می‌گیرد؟

استاد حوزه علمیه تصریح کرد: بحث ما این است اگر «ما فی انفسکم» را عام قرار دادیم به موجب این آیه هر چه بر ذهن انسان خطور می‌کند موضوع محاسبه است؛ در حالی که عقل چنین چیزی را قبول ندارد. اولا در فقه و اصول می‌گوییم خیلی از امورات قلبی غیراختیاری است، و امور غیر اختیاری متعلق محاسبه و تکلیف نیست. پس چطور خدا در آیه می‌فرماید تمام خطورات قلبی شما محاسبه می‌شود؟ اینجا برخی درصدد برآمدند بگویند مراد این است که اگر به حد عزم برسد مورد محاسبه است؛ یعنی اگر انسان فکر گناهی کرد و به انجام آن تصمیم گرفت مورد مؤاخذه قرار می‌گیرد. از سخنان صاحب مجمع‌البیان این مطلب استفاده می‌شود.

وی افزود: آیه 89 سوره مائده می‌فرماید: «لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا عَقَّدْتُمُ؛ خدا شما را به سوگندهاى بيهوده‏‌تان مؤاخذه نمى‌كند ولى به سوگندهايى كه [از روى اراده] مى‌خوريد [و مى‌‏شكنيد] شما را مؤاخذه مى‌كند». همچنین آیه 225 سوره بقره می‌فرماید: «لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ؛ خداوند شما را به سوگندهاى لغوتان مؤاخذه نمى‌‏كند ولى شما را بدانچه دلهايتان [از روى عمد] فراهم آورده است مؤاخذه مى‌كند و خدا آمرزنده بردبار است». این یک جواب است که مجرد وسوسه‌های نفسانی متعلق حساب و جزا در روز قیامت نیست.

آیت‌الله فاضل یادآور شد: یک بیان دقیق‌تری توسط آلوسی در روح‌المعانی بیان شده است و آن اینکه اگر یک چیزی در نفس انسان حصول شود و مستقر شود، به نحوی که قلب انسان متصف به آن بشود مثل ملکات و اخلاق‌های پست مثل حسد و کبر و ...، در این صورت مورد محاسبه قرار می‌گیرد. پس زمانی که فکر گناه در نفس انسان مستقر می‌شود و تبدیل به ملکه می‌شود مورد محاسبه قرار خواهد گرفت.