آیا انسان به دلیل خطورات نفسانی مؤاخذه می‌شود/ تحلیلی بر آیه 284 سوره بقره

به گزارش ایکنا؛ یازدهمین جلسه تفسیر قرآن آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکرانی، صبح امروز، 19 آذرماه، با محوریت آیات قیامت برگزار شد.

وی در این جلسه اظهار کرد: بحث ما در آیه 284 سوره بقره است: «لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَإِنْ تُبْدُوا مَا فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است از آنِ خداست‏. و اگر آنچه در دل‌هاى خود داريد، آشكار يا پنهان كنيد، خداوند شما را به آن محاسبه مى‌كند؛ آنگاه هر كه را بخواهد مى‌‏بخشد، و هر كه را بخواهد عذاب مى‌‏كند، و خداوند بر هر چيزى تواناست‏»(بقره/284). در جلسات گذشته نکاتی را در مورد این آیه عرض کردیم و بحث به اینجا رسید که اگر از «ما فی انفسکم» عمومیت را استفاده کنیم آنگاه ظاهر آیه بر مطلبی دلالت دارد که هم با عقل سازگاری ندارد و هم با نقل.

آیت‌الله فاضل لنکرانی ادامه داد: آیه می‌فرماید نسبت به آنچه بر نفس انسان می‌گذارد و به مرحله عمل نمی‌رسد هم محاسبه صورت می‌گیرد. این مطلب با حکم عقل در تعارض است؛ چون مادامی که انسان عمل قبیح را انجام نداده است، مجرد نیت گناه مستحق مواخذه نیست. بحث ما در این بود که چه پاسخ‌هایی می‌توان به این اشکال داد. این جواب این است آن نیتی مورد عقوبت است که به حد عزم بر انجام عمل برسد، ولو آن عمل انجام نشود. ما عرض کردیم همین را هم عقل نمی‌پذیرد. اگر کسی صددرصد عزم دارد یک نفر را بکشد ولی به هر دلیل موفق به این کار نمی‌شود، در این صورت نمی‌توان احکام قاتل را در خصوص این فرد پیاده کرد.

استاد حوزه علمیه تصریح کرد: یک پاسخ دیگر این است که یکی از معانی حساب «علم» است؛ از این نظر معنای «یحاسبکم به» همان «یخبرکم بکونه تعالی عالما بها» است. در چند تفسیر این مطلب ‌به عنوان پاسخ به این اشکال ذکر شده است. اشکال این است که در صورت پذیرش این نظر «فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ» بی‌معنا خواهد بود. ظاهر آیه این است که خداوند آنچه شما در درون قلوبتان اخفا کردید را یا می‌بخشد یا عقاب می‌کند. اگر بگوییم «یحاسبکم» یعنی «یخبرکم» در این صورت با ادامه آیه ارتباط نخواهد داشت.

وی افزود: آیه 29 آل‌عمران می‌فرماید: «‌قُلْ إِنْ تُخْفُوا مَا فِي صُدُورِكُمْ أَوْ تُبْدُوهُ يَعْلَمْهُ اللَّهُ؛ بگو اگر آنچه در سينه‏‌هاى شماست نهان داريد يا آشكارش كنيد خدا آن را مى‌داند». نه این آیه مفسر آیه قبل از است و نه آن آیه، این آیه را تفسیر می‌کند. جمع بین این آیه این می‌شود که خداوند «ما تخفوا» را می‌داند و در روز قیامت مورد محاسبه قرار می‌دهد.

آیت‌الله فاضل لنکرانی یادآور شد: جواب دیگری که در این باره بیان شده این است که خداوند در آیه 286 می‌فرماید: «‌لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا؛ خداوند هيچ كس را جز به قدر توانايى‏ اش تكليف نمى‌‏كند.» این آیه ناسخ آیه 284 است. آیه 284 می‌گوید شما به خاطر نیات بدی که دارید مورد عقاب قرار می‌گیرید ولی آیه 286 ناسخ آن است. بعد آمدند روایتی از ابن‌عباس به عنوان موید این جواب نقل کردند و آن اینکه وقتی آیه 284 نازل شد گروهی از مردم خدمت پیامبر(ص) آمدند و گفتند: این آیه کار ما را مشکل کرده است، ما گاهی چیزی را حدیث نفس می‌کنیم که نمی‌خواهیم در نفس ما بماند. پیامبر(ص) آنها را نصیحت فرمود که به آیه ایمان بیاورند و اطاعات کنند. بعد از یک سال خداوند آیه 286 را نازل کرد و فرمود آنچه در وسع انسان است مورد مؤاخذه قرار می‌گیرد.