آیه 284 سوره بقره و شبهه مؤاخذه الهی در اثر نیت گناه

به گزارش ایکنا؛ سیزدهمین جلسه تفسیر قرآن آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکرانی، صبح امروز، 2 دی‌ماه، با محوریت آیات معاد برگزار شد. وی در این جلسه گفت: بحث در آیات شریفه‌ای است که دلالت بر حساب در روز قیامت دارد. یعنی آیاتی که دلالت دارد که در روز قیامت همه مورد حساب قرار می‌گیرند. آیه 284 سوره بقره می‌فرماید: «لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَإِنْ تُبْدُوا مَا فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمين است از آنِ خداست‏. و اگر آنچه در دل‌هاى خود داريد، آشكار يا پنهان كنيد، خداوند شما را به آن محاسبه مى‌كند؛ آنگاه هر كه را بخواهد مى‌‏بخشد، و هر كه را بخواهد عذاب مى‌‏كند، و خداوند بر هر چيزى تواناست». مباحث زیادی راجع به این آیه داشتیم.

وی افزود: مشکله اصلی آیه در این «مَا فِي أَنْفُسِكُمْ» است. آیه می‌فرماید که روز قیامت آنچه در نفوس خودتان هست را ابدا می‌کند، یعنی نیات درونی که در دنیا ابدا و اظهار کردید یا آنکه پنهان می‌‌کنید را خداوند مورد حساب قرار می‌‌دهد. این مطلب با این اشکال عقلی مواجه است که بسیاری از خطوراتی که در قلب هست، اصلاً اختیاری نیست. خدا چگونه امور غیراختیاری را متعلق حساب قرار می‌دهد؟ وقتی این اشکال را مطرح کردیم، درصدد بیان پاسخ برآمدیم و جواب‌هایی عرض کردیم که همه آنها قابل مناقشه بود. شاید عمده جواب‌ها این بود که بگوییم این آیه با آیه «لایکلف الله نفسا الا وسعها» نسخ شده است.

استاد حوزه علمیه تصریح کرد: در مباحث اصول به صورت تفصیلی در این رابطه بحث کردیم و آخرین راهی که برای رهایی از این اشکال پیشنهاد کردیم این است که بگوییم این «ما فی انفسکم» به قرینه برخی آیات دیگر، مرادش نیت کفر یا نیت شرک یا نیت نفاق است؛ یعنی آنچه فقط ظرفش عالم قلب است. خداوند ما را بر نیت کفر، نیت شرک یا نیت نفاق در روز قیامت مواخذه می‌کند. راه دیگر این است که بگوییم لسان این آیه با لسان آیه 29 آل‌عمران یکی است: «قُلْ إِنْ تُخْفُوا مَا فِي صُدُورِكُمْ أَوْ تُبْدُوهُ يَعْلَمْهُ اللَّهُ وَيَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ بگو اگر آنچه در سينه‏‌هاى شماست نهان داريد يا آشكارش كنيد خدا آن را مى‌داند و [نيز] آنچه را در آسمان‌ها و آنچه را در زمين است مى‏‌داند و خداوند بر هر چيزى تواناست».

وی ادامه داد: با این توصیف می‌گوییم مراد از «‌يُحَاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ» این نیست که مورد مؤاخذه قرار می‌دهد بلکه معنایش «یخبرکم به الله» است. خداوند اول آیه می‌فرماید: «لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ» بعد می‌فرماید: «وَإِنْ تُبْدُوا مَا فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ»؛ یعنی دایره ملکیت خدا آنقدر توسعه دارد که مالک ما فی الضمائر و ما فی قلوبکم هم هست. اشکال این نظر عبارت «فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ» است. اگر «فیغفر» را تفریع بر «وَإِنْ تُبْدُوا مَا فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ» نگیریم این مشکل هم حل می‌شود.

لنکرانی تصریح کرد: به چه بیان؟ به این بیان که نباید بگوییم چون «فاء» آمده است و «فاء» دلالت بر تفریع دارد پس «فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشَاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ» فرع عبارت قبل است؛ خیر، بلکه این تفریع برای اصل آیه است؛ یعنی آیه می‌فرماید: «لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِي الْأَرْضِ» یعنی خداوند مالکیت مطلقه دارد، قدرت مطلقه هم دارد؛ لذا «فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشَاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ». بعد به قرینه آیات دیگر باید بگوییم این قسمت آیه ناظر به جایی است که عصیان محقق شده باشد. پس ما یا باید «ما فی انفسکم» را به قرینه آیات دیگر یا مناسبت حکم و موضوع، ناظر به نیت کفر و نفاق بگیریم، یعنی اموری که ظرفشان عالم قلب است؛ یا اینکه بگوییم «یحاسبکم» به معنای «یخبرکم» است.