پنج توجیه برای حل تعارض آیات در مسئله سوال در قیامت

به گزارش ایکنا؛ پانزدهمین جلسه تفسیر قرآن آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکرانی صبح امروز، 10 دی‌ماه برگزار شد.

وی در این جلسه اظهار کرد: بحث در آیات معاد به این سوال رسید که جمع میان این آیات به چه نحوی است. از یک طرف این آیات دلالت دارد بر اینکه: «فَلَنَسْأَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَلَنَسْأَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ؛ پس قطعاً از كسانى كه [پيامبران] به سوى آنان فرستاده شده‏‌اند، خواهيم پرسيد و قطعاً از [خود] فرستادگان [نيز] خواهيم پرسيد» (آیه 6 سوره اعراف)، یعنی همه امت‌ها و همه انبیا و مرسلین مورد سوال قرار می‌گیرند. همچنین می‌فرماید: «فَوَرَبِّكَ لَنَسْأَلَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ؛ پس سوگند به پروردگارت كه از همه آنان خواهيم پرسيد» (حجر/92). از یک طرف آیاتی دلالت دارد بر اینکه: «فَيَوْمَئِذٍ لَا يُسْأَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَلَا جَانٌّ؛ در آن روز هيچ انس و جنى از گناهش پرسيده نشود» (الرحمن/39).

وی افزود: معنای آیه این است که در روز قیامت از ذنب جن و انس سوال نمی‌شود. جمع میان اینها به چه نحوی است؟ مجموعاً پنج بیان در تفاسیر عامه و تفاسیر خاصه برای جمع میان اینها وجود دارد. مرحوم آقای طباطبایی برای جمع میان آیات از این تعدد مواقف و اختلاف در مواقف استفاده فرمودند. می‌گویند: آن روز دارای مواقف مختلف است که در بعضی از مواقف سوال می‌شود، ولی در برخی مواقف بر دهان‌ها مهر زده می‌شود. آن وقت این بیان مرحوم طباطبایی که در المیزان آمده است، در کتاب تسنیم با یک تکمله ذکر شده است و آن اینکه در قرآن گفته شده است که یک روز قیامت معادل پنجاه هزار سال است و ممکن است مقصود از آن، پنجاه هزار موقف باشد. این مجرد یک احتمال است که بگوییم مقصود آیه از پنجاه هزار سال، پنجاه هزار موقف است. پس یکی از جواب‌ها و راه‌ها همین بحث اختلاف در مواقف است. این پاسخ قابل قبول نیست؛ چون آیه می‌فرماید: «فَيَوْمَئِذٍ».

استاد حوزه علمیه ادامه داد: جواب دوم این است که نحوه پرسش مختلف است؛ یعنی سوال یک عده‌ای سوال استشهادی است و نه استعلامی؛ سوال یک عده‌ای توبیخی است و ... . آن وقت باید اینطور بگوییم که «فَيَوْمَئِذٍ لَا يُسْأَلُ لاجل الاستفهام الاستعلامی». یعنی برای اینکه کسی عالم شود، سوال نمی‌کنند. اما مقصود از «لَنَسْأَلَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ» سول توبیخی است. فخررازی این جواب را بیان کرده است. این نحوه جواب نسبت به مسئولین متعدد مانعی ندارد، یعنی بگوییم در روز قیامت از مردم سوال توبیخی می‌شود، از پیامبر سوال استشهادی می‌شود؛ ولی جایی که مسئول واحد است، مثل آیه شریفه، نمی‌توان گفت از او سوال توبیخی می‌شود، سوال استعلامی نمی‌شود. پس جواب دوم هم قابل قبول نیست.

وی تصریح کرد: جواب سوم را هم فخررازی بیان کرده است و بر آن تکیه کرده است. او می‌گوید آیاتی که دلالت بر سوال دارند، مقصودش سوال از داعی و انگیزه است؛ ولی آیاتی که دلالت بر عدم سوال دارد، مقصودش سوال از نفس عمل است؛ چون نفس عمل در نامه اعمال موجود است و سوال از آن لغو است. در تفسیر تسنیم گفته شده ما میان اعمال جوارحی و جوانحی فرقی قائل نیستیم و هر دو مکتوب و مشهود هستند. واقعیت این است که بیان فخررازی بیان لطیفی است؛ لذا می‌شود یک تعلیقه‌ای بر آن زد و آن اینکه با وجود اینکه خداوند از انگیزه او اطلاع دارد، ولی اینکه خودش انگیزه‌اش را بیان کند مهم است. با این وجود، اشکال این نظر این است که دلیلی برای اثبات آن نداریم.

وی در پایان گفت: جواب چهارم این است که بگوییم اگر کسی گناه کرده است، در روز قیامت از دیگری سوال نمی‌کنند، بلکه از خودش سوال می‌کنند. اشکال این نظر این است که آیه «یعرف المجرمون بسیماهم» را چه کار کنیم. آیه نمی‌خواهد بگوید گناه دیگری را از شخص سوال نمی‌کنیم؛ لذا این بیان هم بیان تامّی نیست. در تفسیر روح المعانی یک توجیه دیگری بیان شده است و آن اینکه نیاز نیست میان این دو دسته آیات جمع کنیم. ما می‌توانیم بگوییم این آیات می‌گویند روز قیامت دیگر از گناه سوال نمی‌شود، چون مجرم به فرموده آیات شناخته شده است. دیگر از شخص نمی‌پرسند آیا تو گناه کردی یا نه؟ آیه سوره الرحمن می‌فرماید از ذنب انس و جن سوال نخواهد شد؛ اما نسبت به یک سری کلیات و امور اصلی سوال خواهد شد. مثلاً می‌پرسند وقتی رسول ما معجزه آورد، تو رسالت او را پذیرفتی یا خیر. لذا در قیامت از امور جزئی سوال نمی‌کنند، بلکه از امور مهم، از جمله نحوه مواجهه با دعوت انبیا سوال خواهد شد.