نظریه «اندیشه مدون»؛ راهنمای دین‌شناسی در ساحت‌های مختلف زندگی
گروه حوزه‌های علمیه - آیت‌الله هادوی تهرانی در «هم‌اندیشی فقه حکومتی» با بیان اینکه نظریه «اندیشه مدون» راهنمای دین‌شناسی در ساحت‌های مختلف زندگی بشر است، اظهار کرد: حاکمیت و دولت می‌توانند متناسب با این نظریه به کمک جمعی کارشناس مثلاً «فقهای اقتصاددان» و «اقتصاددانان آشنای به فقاهت» سازوکار‌های اقتصادی جامعه را طراحی و سپس بر اساس آن سیاستگذاری و برنامه‌ریزی کنند.
به گزارش ایکنا؛ جلسه نهم از سلسله‌نشست‌های «هم‌اندیشی فقه حکومتی» با حضور آیت‌الله مهدی هادوی تهرانی از اساتید درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم، پنج‌شنبه، ۱۲ دی‌ماه، با همکاری «دفتر حمایت از جامعه نخبگانی» در سالن جلسات مرکز خدمات حوزه علمیه قم و در جمع اعضای «هم‌اندیشی فقه حکومتی» برگزار شد.
این نشست پس از برگزاری یک جلسه مباحثه حول نظریه ایشان، در ابتدا با ارائه تقریر نظریه «اندیشه مدون اسلام» از سوی حجت‌الاسلام حسن عابدی، مقرّر استاد هادوی تهرانی آغاز شد و سپس استاد هادوی تهرانی با پاسخگویی به سوالات مکتوب دبیرخانه هم‌اندیشی، به تبیین زوایای مختلف دیدگاه خود درباره «فقه حکومتی» پرداخت.
در این نشست استاد هادوی تهرانی یکی از دستاورد‌های مهم سده اخیر حوزه علمیه را مطالعه دین به شیوه نظام‌مند و سیستمی برشمرد و افزود: مطالعه نظام‌مند دین چیزی است که جای آن به صورت جدی خالی بوده است گرچه تلاش‌ها و زحمات فراوانی کشیده شده، اما هنوز این ایده به صورت جریان عمومی شکل نگرفته است. پیشگامان این بحث مثل مرحوم شهید صدر(ره) در حوزه علمیه نجف طرح این بحث را آغاز کردند، اما آنچنان که باید مورد استقبال واقع نشد. لذا شاگردانشان این ایده را به قم آورد و البته در قم هم بعضی از شاگردان ایشان به دلایل گوناگون ادامه ایده مرحوم شهید صدر(ره) را ناممکن می‌دانست. معتقدم اید‌ه‌ای را که مرحوم شهید صدر(ره) مطرح کرد، قبل از ایشان نیز به اشکال مختلفی در تاریخ فقاهت سابقه داشته است، حتی نگاه نظام‌مند و سیستمی در کلمات مرحوم سیدمرتضی(ره) دیده می‌شود و هر چند ادامه مسیر ایده ایشان با مشکل «بن‌بست» مواجه است، اما به هر حال بسیار راهگشا بوده‌اند.
وی درباره برخی ایرادات وارده به نظریه مرحوم شهید صدر(ره) دو نمونه را از استادشان آیت‌الله سید کاظم حائری نقل کرد و گفت: مرحوم صدر(ره) معتقد بود که ما روبنا‌ها را در اختیار داریم و از تجمیع روبنا‌ها می‌خواهیم به زیربنا دست پیدا کنیم؛ در تجمیع روبنا ما احکام را هم از طریق امارات و هم از طریق اصول عملیه کشف میکنیم. امارات لوازمشان حجت است، اما اصول عملیه که لوازمشان حجت نیست و ما وقتی کشف زیربنا میکنیم در واقع داریم به لوازم احکام اخذ میکنیم. همچنین وقتی که امارات را تجمیع میکنیم در واقع از تجمیع آن‌ها لازمه را اخذ میکنیم، نه اینکه لازمه تک‌تک آن‌ها را لحاظ کرده باشیم و این در حالی است که لازمه هیچ یک از این امارات به تنهایی حجت نیست.
استاد هادوی تهرانی در مقام پاسخ به این اشکالات، نظریه «اندیشه مدون» را معرفی کرد و افزود: مرحوم شهید صدر(ره) روش استنباط زیربنا را محدود به کشف از طریق روبنا کرده و با آن مشکلات مواجه شده است، و ما راه‌های مستقیم و غیرمستقیم متعددی را در نظریه «اندیشه مدون» برای کشف در روش‌شناسی آورده‌ایم.
وی درباره فرایند فقهی اصلاح و بازنگری، در پاسخ به این سؤال که «آیا از قواعدی غیر از قواعد موجود علم اصول نیز بهره می‌برید؟» افزود: اصول فقه موجود بسیار کارآمد است، ولی در خصوص استنباط نظام (نه مکتب)، به این اصول فقه نمی‌توانیم اکتفا کنیم و ناچاریم که از مباحث دیگری هم استفاده نماییم که تفصیلا آن را در دوره قبلی خارج اصول بیان کرده ایم؛ وقتی فهرست فقه آنچنان که عرض شده است با دایره مکاتب و نظامها توسعه می‌یابد به تبع آن، باید در اصول فقه هم بخش مربوط به «اصول استنباط نظامها» مطرح شود.
استاد هادوی تهرانی درباره ایجاد انسجام و هماهنگی بین عناصر دینی اظهار کرد: ابتدا باید خصوصیت هر عنصر را بر اساس «جهان‌شمولی بودن» یا «موقعیتی بودن» آن بررسی کنیم. آنگاه بعد از احراز ثابت بودن، آن را در یکی از دسته‌بندی‌های «فلسفه، مکتب یا نظام» طبقه‌بندی خواهیم کرد. در این میان برخی تصور می‌کنند، از آن حیث که عناصر موقعیتی فقط مربوط به شرایط خاص است و آن شرایط هم امروز نیست، پس هیچ گونه نیازی به آن‌ها نداریم و باید کنار گذاشته شوند، در صورتی که معنای اینکه یک عنصری «موقعیتی» است، این نیست که اصلاً نباید به آن توجه کرد و به سادگی از کنار آن گذاشت.
وی در پاسخ به این سؤال که «آیا حضرتعالی نیز همانند مرحوم شهید صدر (ره) قائل هستید در مواردی که فتوای شخصی فقیه در مقام نظام‌سازی و انسجام‌بخشی از احکام، در تهافت با انسجام کل بود، وی می‌تواند از آرای سایر فقها اخذ کند؟» گفت: این دقیقاً یکی از بن بست‌هایی بود که مرحوم شهید صدر(ره) با آن مواجه شد و ما با این موافق نیستیم. زیرا وقتی رأی مجتهدی با استنباط‌های سایر مجتهدان متفاوت باشد، قابلیت جمع شدن ندارد؛ فقیه نمی‌تواند حکمی را که با اجتهادش ناسازگار است و آن را اشتباه می‌داند، مبنای یک طرح اسلامی برای خودش قرار بدهد.
وی افزود: در حوزه جهان‌شمول (ثابتات)، بین امور تکوینی که از آن به قضایای «هست‌ها» تعبیر می‌شود و امور تشریعی (قضایای بایدها)، تفکیکی وجود دارد. در نظریه «اندیشه مدون اسلام» مباحث اخلاقی در زمره گزاره‌های ناظر به «هست‌ها» طبقه‌بندی شده است؛ اما ما چرا اخلاق را در قضایای هست‌ها و در امور تکوینی فهرست میکنیم، در حالی که مشهور اخلاق را در بخش اعتباریات می‌دانند؟ اصطلاح اخلاق در غرب بر مبنای تفکر مسیحی شکل گرفته است. مسیحیت دین را به دو بخش عقاید و اخلاق تقسیم می‌کند و چیزی اساسا به معنای فقه یا احکام ندارد. البته آن چیزی را که آن‌ها به عنوان «اخلاق» تصویر می‌کنند، شامل چیز‌هایی که ما آن را احکام می‌نامیم هم می‌شود. مثلاً کلیسای کاتولیک سقط جنین را عمل غیراخلاقی می‌داند و منظورشان این است که سقط جنین شرعاً حرام است، منتها آن‌ها با ادبیات فقهی نمی‌گویند و با ادبیات اخلاقی این حکم را بیان می‌کنند.
آیت‌الله هادوی تهرانی با بیان اینکه این اصطلاح از اخلاق در مسیحیت شامل فقه و اعتبارات هم می‌شود، اظهار کرد: متأسفانه برای آن‌هایی که با ریشه اصطلاحات غربی آشنا نیستند خلط بحث به وجود می‌آورد. با مراجعه به آثار اخلاق اسلامی مثل جامع‌السعادات، معراج‌السعاده، تهذیب‌الاخلاق و تطهیر‌الاعراق درمی‌یابیم که علماء در تعریف اخلاق می‌گویند، بشر یک خلق‌وخویی دارد و خلق‌وخوی بشر امر واقعی تکوینی است؛ یک دسته فضائل و یک دسته رذائل است. مثلاً جود شما را به کمال می‌رساند و بخل انسان را پایین می‌کشد، این‌ها صفات واقعی است. کتب اخلاقی از این بحث می‌کند که اگر شما جود ندارید چگونه باید این صفت را در خود بیابید و یا صفت بخل را چگونه از خود دور نمایید. اخلاق از منظر اسلامی (نه مسیحیت)، اختصاص به خلق و خوی بشری دارد و این یک امر تکوینی است؛ اخلاق در واقع راه‌های تکوینی برای تغییر این خلق و خوی را بیان می‌کند. از نگاه ما این باید و نباید‌ها از حیث اعتبارات نیست، بلکه بیان چگونه رسیدن به امور تکوینی است.
استاد هادوی تهرانی غرض از طرح نظریه «اندیشه مدون» را عرضه برنامه‌ها و سازوکار‌های اقتصادی یا سیاسی ندانسته و در توضیح این مطلب گفت: این نظریه راهنمای دین‌شناسی در ساحت‌های مختلف زندگی بشر است. حاکمیت و دولت می‌توانند متناسب با نظریه «اندیشه مدون»، به کمک جمعی کارشناس مثلاً متشکل از «فقهای اقتصاددان» و «اقتصاددانان آشنای به فقاهت» سازوکار‌های اقتصادی جامعه را طراحی و سپس بر اساس آن سیاستگذاری و برنامه‌ریزی کنند. استخراج و کشف عناصر دینی، تفکیک عناصر جهان شمول از موقعیتی، دستیابی به عناصر جهان شمول در ورای عناصر موقعیتی، طبقه‌بندی عناصر جهان شمول، هماهنگ سازی و سپس بعد از تکمیل بخش جهان‌شمول، طراحی سازوکار بر اساس عناصر جهان‌شمول، مراحل مختلف این نظریه است.
وی در پاسخ به طرح سؤال از تدابیر حل و فصل «مقام تزاحم» در نظریه «اندیشه مدون اسلام» بیان کرد: ملاکات «اهم و مهم» و قواعد ترجیح آن در علم فقه مشخص می‌شود، اما اینکه در یک مورد خاص اهم کدام است را ما مشخص نمی‌کنیم. زیرا ممکن است در شرایطی، یک امر اهم قلمداد شود و در شرایط دیگر بالعکس امر دوم اهم باشد. این مسئله تابع شرایط و دانش ماست؛ این ترجیحات را کارشناس موضوع، با دانشی که از آن دارد تعیین می‌نماید.
وی افزود: سال‌های پیش حضرت آقا نظریه اندیشه مدون را مطالعه کردند و البته اظهار لطف داشتند. شاید بتوان گفت که اصطلاح «الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت» مُلهم از این نظریه بوده است. زیرا اساس این نظریه آن است که اسلام به صورت جهان‌شمولی نگاهی دارد که شما باید آن را در موقعیت ایران امروزی مورد مطالعه قرار دهید. امیدواریم فضلای حوزه با مطالعه دقیق و نقادانه نظریه «اندیشه مدون» انگیزه یابند و در راستای تمدن‌سازی اسلامی تلاش کنند. کما اینکه تمدن غرب از ریشه‌های کاملاً تئوریک نشئت گرفته است و کسانی که معماران تمدن غرب هستند در خواب هم نمی‌دیدند که اندیشه‌های فلسفی آنان روزی چنین آثار اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی داشته باشد.
آیت‌الله هادوی تهران در پایان با اظهار امیدواری از اینکه همت‌های این مجموعه و فضلای حوزه به نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران کمک کند، تصریح کرد: این نظام برخاسته از زحمات طولانی نه فقط قبل و بعد از انقلاب، بلکه صد‌ها سال مجاهدت انبیا و اولیای الهی است. ما باید از این نظام صیانت کنیم تا خدای ناکرده تضعیف نشود؛ وظیفه ما به عنوان طلبه در درجه اول آن است که عقبه علمی، زیرساخت‌های فکری و پشتوانه‌های مبنایی نظام را تأمین کنیم و در درجه‌های بعدی اگر کار دیگری از دستمان برمی‌آمد دریغ نکنیم.
انتهای پیام
