براى نخستین بار در سال ۱۷۹۶ «ادوارد جنر» در زمینه واکسیناسیون اصولى، بر علیه آبله فعالیت کرد. او نه تنها منشأ بیمارىهاى عفونى را کشف کرد، بلکه ثابت کرد که محافظت در مقابل آنها از طریق تزریق میکروبهاى ضعیف شده که ایجاد بیمارى خفیف مى کنند، امکانپذیر است. نتیجه این کار یک ایمنى فعال، قابل اعتماد و طولانى خواهد بود.
جنر از واژه واکسیناسیون استفاده نکرد، بلکه به جایش لفظ مایهکوبی یا «واریوله واکسینه» را به کار برد. معنای لغوی این اصطلاح لاتین تاولهای ریز گاو است. تا حدود یک قرن بعد، مایه کوبی جنری آبله گاوی، تنها روش ایمنسازی علیه بیماری بود. در سال ۱۸۸۰ میلادی «لویی پاستور» برای ایمنسازی مرغان علیه وبا، روشی ابداع کرد؛ او باکتری ایجادکننده این بیماری را جداسازی کرد و با کشت شکل ضعیف شده و تلقیح آن به مرغها، آنها را نسبت به حمله مرگ بار بیماری ایمن ساخت.
ایمنسازی، یا مصونسازی، فرایندی است که در آن سیستم ایمنی بدن فرد در برابر یک عامل (شناخته شده بهعنوان ایمونوژن) تقویت میشود. ایمنسازی به دو دسته فعال و غیر فعال صورت میگیرد.
مهمترین و مؤثرترین وسیله در طب پیشگیری است. در این روش به طور مصنوعی از راه تزریق یا خوراکی تعداد کمی از ارگانیسمهای خاص و ضعیف شده، کشته شده یا سموم تغییر شکل داده شده(توکسویید) وارد بدن میشود.
در این روش عناصر پیشساخته شده سیستم ایمنی به افراد انتقال پیدا میکند؛ بنابراین بدن نیازی به تولید این عناصر ندارد. به عبارت دیگر بدن، خود پادتن را نساخته است، اما به پادتن ساخته شده و آماده نیاز دارد.
بدن انسان، به خودی خود، نیروی مقاومت و غلبه یافتن بر میکروبها را دارد. این حالت را «مصونیت» مینامند اما در برخی از موارد باید به نحوی به بدن کمک کرد، تا چنین مصونیتی را پیدا کند. در بسیاری از بیماریها، با یک بار ابتلا به آن، بدن برای همیشه در مقابل آن مصونیت پیدا میکند. مانند آبله، سرخک و آبله مرغان؛ اما بیماریهای دیگری مانند آنفولانزا ممکن است چندین بار به سراغ انسان بیایند. پس برای رهایی از چنگ آنها و بهطور مصنوعی در انسان مصونیت ایجاد میکنند .
بدین طریق که ویروس، میکروب ضعیف شده یا توکسوئید آن بیماری را به بدن تزریق کرده یا از راه خوراکی وارد بدن میکنند. در این روش شخص دچار حالت خفیفی از آن بیماری میشود؛ ولی به دلیل خفیف بودن بهزودی بهبود مییابد و پس از این برای مدت طولانی در برابر آن بیماری مصونیت پیدا میکند. به این روش واکسیناسیون گفته میشود.
نخست حیوانی را دچار بیماری موردنظر میکنند. سپس عامل بیماریزا را از بدن حیوان جدا میسازند .مجدد این عامل جدا شده را به حیوان دیگری تزریق میکنند و پس از بیمار شدنش، دوباره عامل بیماری را از بدن حیوان جدا میسازند. این عمل را آنقدر تکرار میکنند تا ویروس به قدری ضعیف شود که اگر آن را به بدن انسان تزریق کنند نه تنها او را بیمار نمیکند، بلکه مصونیت هم ایجاد میشود.
راه دیگر تهیه واکسن به دست آوردن آن از عوامل کشته شده، سم میکروب یا از اجزای دیگر عوامل بیماریزا است. (مانند واکسن هپاتیت B که از آنتی ژن سطحی ویروس به دست میآید).
واکسنها به ۲ دسته تقسیم میشوند: الف) واکسنهای باکتریایی، مانند: B.C.G، سیاه سرفه، حصبه، وبا، دیفتری، کزاز، مننگوکوکسیC , A ؛ ب) واکسنهای ویروسی، مانند: فلج اطفال خوراکی، سرخجه، سرخک، اوریون، تب زرد، آنفولانزا، فلج اطفال تزریقی، هاری، هپاتیت ب.
پیشگیری از بیماریهای عفونی بهوسیله واکسن یکی از پیروزیهای مهم علم پزشکی است؛ اما باید در نظر داشت که با وجود پیشرفتهای به دست آمده در تهیه واکسنهای بسیار کم ضرر و بینهایت مؤثر، هیچ واکسنی بهصورت کامل بی ضرر و صددرصد مؤثر نیست. هدف در تهیه واکسن مناسب، رسیدن به مرحلهای است که واکسن بیشترین میزان پیشگیری با کمترین میزان عارضه جانبی را داشته باشد.
تاکنون عوارض متعددی برای واکسنها گزارش شده است که شایعترین آنها عوارض محل تزریق بهصورت تورم، حساسیت و درد موضعی است و گاهی با درجات خفیفی از تب نیز همراه میشود.
بدون تردید، واکسیناسیون نقشی شگرف در سلامت جامعه ایفا کرده است. پس از تأمین آب آشامیدنی سالم، واکسیناسیون بیشترین تأثیر در کاهش میزان مرگ و میر به ویژه مرگ و میر کودکان داشته است.
ژاله راستی عمادآبادی، کارشناس گروه بهداشت عمومی دانشکده بهداشت شیراز
انتهای پیام