عرفی‌سازی؛ خطری در کمین دینداری / نگاهی به اختلافات فقهی در باب استهلال

 

پس از آن طی چند سال، کمتر شاهد چنین اختلافاتی بودیم (به علت اینکه نتیجه استهلال برای مراجع معظم یکسان بود) تا اینکه در ابتدای دهه 90 شمسی، عید فطر در برخی نقاط با سه روز اختلاف اعلام شد؛ امسال هم (سال99شمسی) با وقوع چنین اختلافی، موجی از اختلاف‌افکنی در فضای مجازی و عمدتاً رسانه‌های معاند را شاهد بودیم. برخی از مراجع ایران و نجف بر خلاف آنچه عموم ایرانیان و به فتوای رهبر معظم انقلاب، فطر را عید گرفته‌اند، روز دوشنبه را عید می‌دانند و همین مسئله هم دستاویزی برای معاندان دین و فقاهت شد تا این نوع دینداری را به تمسخر بگیرند.

البته متعاقب این اتفاق، بسیاری از متدینین و دغدغه‌مندان دیانت و فقاهت هم این سؤال برایشان نمودار شد که چرا چنین مسئله‌ای رخ می‌دهد؛ اینکه وقتی دفتر یک مرجع تقلید که صدها تیم استهلال را به نقاط مختلف کشور اعزام می‌کند و رؤیت هلال برای ایشان در ایران (فارغ از کشورهای همسایه) مسجل است، برای مرجعی دیگر مسجل نمی‌شود و اینکه چرا وقتی دفتر رهبر انقلاب، عید را اعلام می‌کنند، مابقی به رؤیت‌کنندگان به دید شاهدان عادل (که رؤیت دو شاهد عادل کفایت دارد) اعتنایی ندارند.

تکلیف معاندان روشن است و از آنان توقعی جز این داشتن، بی‌خردی است، ولی آیا نمی‌توان تدبیری اندیشید که چنین مسئله‌ای رخ ندهد؛ آیا فقط و فقط در همین یک موضوع مهم و در مظان ذهن و فکر عموم مسلمین و به خصوص روزه‌داران ایرانی، کارشناسان و متخصصان فقهی و نجومی دفاتر مراجع معظم تقلید نمی‌توانند گرد هم آمده و مرهمی بر این زخم کهنه قرار دهند و ثمره شیرین وحدت علمی و فقهی را به نمایش بگذارند تا در ذهن متدینینی که نمی‌توانند این فهم اختلافی را هضم کنند، تخم تردید و شک کاشته نشود؟

 

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسین فلاح‌زاده، کارشناس برجسته احکام و رئیس مؤسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی در گفت‌وگو با ایکنا ضمن ارائه توضیحی در مورد چرایی این پدیده، بر لزوم اندیشیدن تدبیری در این زمینه تأکید کرد و گفت: باید تدبیری اندیشیده شود که این اختلافات به حد اندک برسد، زیرا اعلام عیدفطر برای شیعیان گاهی با اختلاف سه روز به در نقاط مختلف جهان زیبنده نیست؛ البته دو روز اختلاف به نحوی قابل تأمل است، اما اینکه در برخی سال‌ها سه روز اختلاف در عید وجود داشته باشد، مناسب نیست و باید از سوی بزرگان تدبیری برای این کار اندیشیده شود.

رئیس مؤسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی با بیان اینکه مسئله استهلال از عصر معصومین(ع) هم وجود داشته است، به طرق مختلف در اثبات رؤیت هلال اشاره و تصریح کرد: براساس فتاوای مراجع، یکی از راه‌های اثبات عید، این است که فردی خودش هلال را در افق ببیند که در این صورت قطعی خواهد بود. همچنین یکی از طرق این است که دو نفر عادل، شهادت بدهند که خودشان ماه را دیده‌اند، البته شهادت بر شهادت کفایت نمی‌کند و باید دو نفر خودشان دیده باشند.

 

فلاح‌زاده گفت: راه دیگر این است که عده‌ای هرچند عادل نباشند، ولی از گفته آنان اطمینان حاصل شود که ماه دیده شده است، البته برخی در این مورد یقین به دیدن را مطرح کرده‌اند و راه دیگر برای اثبات این موضوع نیز یقین و اطمینان به گفته منجمان، مراجع تقلید و دفاتر آنان برای مکلف است.

وی به تفاوت فتاوای مراجع در این خصوص اشاره و اظهار کرد: اختلاف ناشی از اصل رؤیت است که آیا باید با چشم عادی دیده شود یا با تلسکوپ و چشم مسلح هم رویت هلال اثبات می‌شود؟ موضوع دیگر این است که اگر در یک منطقه‌ای هلال دیده شود، برای مناطق دیگر کفایت می‌کند یا نه و این دو مبنا باعث اختلاف در فتاواست.

همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی میرزایی، استاد جامعةالمصطفی(ص) در این باره تأکید کرد: اشاره قرآن به اینکه فلسفه وجودی هلال‌های ماه از برای مواقیت (مناسبت‌ها و میقات‌های) ناس (ناس واژه‌ای دال بر بار و معنای انسانی و اجتماعی و منافع عمومی است) است، از لطایف و اسرار قرآن به شمار می‌رود. این آشفته‌بازاری که نارسایی فقاهت ما برای زندگی مردم درست کرده، با گوهر معنای آیه سازگار نیست. اینکه در آیه مذکور گفته شده «...مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ...»(بقره: 189) و تأخیر حج از ناس برای همین است، زیرا حج کنش مومنانه اهل اسلام است، اما مواقیت بودن اَهِلّة، للناس است برای انتظام حیات بشر و نظم و نسق همه مناسبات انسانی. بگذریم که حجاج هم از تمام کره زمین و افق‌های مختلف به سرزمین وحی می‌شتابند و پدیده‌ای جهانی و فرا افق تلقی می‌شود. اما با این اوضاع، نه نفع ناس تأمین شده و نه نفع مسلمانان در حج که با شکوه‌ترین عبادات اجتماعی است تا چه رسد به دیگر اعمال و عبادات. تشویش و اضطراب روش استهلال باعث اختلال در حج و بقیه اعمال شده است.

 

وی افزود: تا کِی باید این وضع عجیب در جهان اسلام ادامه یابد و ضعف و تصلب‌های خود را به گردن خبر واحد و دین بیندازیم؟ اگر ماه در جایی از زمین، پس از مغرب دیده شد، دیگر این همه بحث لازم ندارد. ماه متولد شده و هلال نو پدیدار شده است. بقیه زمین مطابق افق‌های خود به تتابع و تعاقب، مواقیت خود را آغاز می‌کنند. ماه جدید در تمام کره زمین یک بار به دنیا می‌آید. این طور نیست؟ ممکن است ماه در هر افقی تولد تازه پیدا کند؟