بازنمایی فقه ناب علوی؛ مهم‌ترین امتیاز فقه امامیه

عابدین مؤمنی، مدیرگروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران، در گفت‌وگو با ایکنا، به بیان امتیاز فقه جعفری(ع) بر سایر مکاتب فقهی پرداخت و اظهار کرد: تمام مذاهب اسلامی فقه را منحصراً از امیرالمؤمنین(ع) می‌دانند و می‌گویند اساس فقه، علی(ع) است. همه مذاهب اتفاق دارند که اسّ و اساس فقه علی بن ابی‌طالب(ع) است؛ یعنی در مذاهب اسلامی در این رابطه اختلافی وجود ندارد.

وی افزود: ابن ابی‌الحدید معتزلی در شرح نهج‌البلاغه می‌گوید همه علوم اسلامی به علی بن ابی‌طالب(ع) بر‌می‌گردد، به ویژه علم فقه. بعد سلسله سندهای همه مذاهب را ذکر می‌کند و می‌گوید چطور فقه حنفی سندش به علی بن ابی‌طالب(ع) می‌رسد، چطور فقه شافعی سندش به ایشان می‌رسد، چطور فقه مالکی سندش به ایشان می‌رسد. بعد وقتی به فقه امامیه می‌رسد به صراحت ذکر می‌کند که امام صادق(ع) تمام معارفش به علی بین ابی‌طالب(ع) می‌رسد.

فقه ناب امیرمؤمنان(ع)

وی تصریح کرد: بنابراین فقه امام صادق(ع) فقه ناب علی بن ابی‌طالب(ع) است؛ یعنی اگر بخواهیم امتیاز فقه امامیه بر فقه اهل سنت را بررسی کنیم، مهم‌ترین امتیاز همین است که فقه امام جعفر صادق(ع) فقه ناب علی بن ابی‌طالب(ع) است. در کتاب «المبسوط» سرخسی که یک نفر حنفی‌مذهب است، وقتی در موضوع نحوه تقسیم خمس بحث می‌کند مطلبی را به امام باقر(ع) نسبت می‌دهد و می‌گوید چیزی که امام باقر(ع) بیان کرده باشد، در حقیقت علی بن ابی طالب(ع) بیان کرده است؛ چون مذهب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و علی بن ابی‌طالب(ع) است. بنابراین فقه امام جعفر صادق(ع) فقه ناب علی بن ابی‌طالب(ع) است.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران ادامه داد: مذاهب دیگر با توجه به مبانی دیگری که دارند در یکجاهایی از فقه علی بن ابی‌طالب(ع) فاصله گرفتند؛ البته منکر این فاصله گرفتن نیستند. اگر شما کتاب سرخسی را نگاه کنید یا کتاب‌های فقهی دیگر مذاهب را بررسی کنید، می‌بینید که صراحتاً می‌گویند این نظر علی بن ابی‌طالب(ع) است، این نظر فلان صحابه است، بعد می‌گویند که ما اینجا نظر فلان صحابی را ترجیح دادیم؛ یعنی خودشان بر این مسئله اقرار دارند؛ اما امام صادق(ع) همه حرف‌هایش از علی بن ابی‌طالب(ع) است. از طرفی همه حرف‌های علی بن ابی‌طالب(ع) هم از ناحیه رسول خدا(ص) و همه معارف پیامبر(ص) هم از ناحیه خداوند متعال است. بنابراین همه معارف امام صادق(ع) به معارف ناب و خالص پیامبر(ص) و خداوند منّان برمی‌گردد و شیعه از این امتیاز بهره‌مند است.

جایگاه عقل در فقه شیعه

مؤمنی به جایگاه عقل در فقه شیعه اشاره کرد و افزود: امام صادق(ع) امام معصوم بود و منظور از امام معصوم این است که عملش الهی و لدنّی بود و نیازی نیست که از طریق قیاس و استحسان و عقل، حکم شرعی را استنباط کند؛ بنابراین امام صادق(ع) حکم شرعی را استنباط نمی‌کردند. مگر پیامبر(ص) استنباط احکام می‌کردند؟ خیر، خداوند معارف را بر ایشان نازل می‌کرد و ایشان معارف نازله الهیه را بیان می‌فرمود. امام صادق(ع) هم همین طور است. ایشان علمش لدنّی است؛ یعنی همه آنچه امام صادق(ع) بیان می‌کند، ملهم از خداوند متعال است. در عین حال عقل در مذهب شیعه حجت است؛ یعنی کسانی که علم استنباطی دارند، یعنی فقهای ما بر اساس منابع استنباط از جمله عقل، احکام را استنباط می‌کنند.

وی در ادامه گفت: اولین باب کتاب کافی کلینی باب عقل و جهل است و روایاتی در مورد توصیه به رجوع به عقل از امام صادق(ع) نقل شده است. بر اساس توصیه امام صادق(ع)، پیروان ایشان که فقهای ما هستند به عقل رجوع می‌کنند و در معارف توحیدی و اعتقادی به حکم عقل عمل می‌کنند. فقهای سایر مذاهب اسلامی هم تحت عنوان قیاس، استحسان و مصالح مرسله و مقاصد شریعت به عقل رجوع می‌کنند، ولی مشکل آن‌ها در استنباط احکام از طریق عقل نیست، بلکه مشکل آنها در اعتقادیات است. 

جایگاه عقل در اعتقادیات شیعه

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه مذاهب اسلامی در اعتقادیات، عقل را قبول ندارند و معتقدند باید ظاهر کلام هرچه هست به همان استناد کنیم، تصریح کرد: امام صادق(ع) می‌فرمایند در اعتقادیات هم باید به عقل رجوع کرد؛ چراکه اگر بخواهی در همه موارد به ظاهر کلام عمل کنی، چه‌بسا گاهی دچار انحراف اعتقادی شوی؛ مثل آیه «ثُمَّ اسْتَوَىٰ عَلَى الْعَرْشِ» که اهل سنت «مستولی شدن» را جسمانی معنا می‌کنند، ولی ما آن را براساس عقل تفسیر می‌کنیم؛ لذا در مسائل اعتقادی میان امامیه و اشاعره اختلاف وجود دارد.

عابدین مؤمنی در پایان گفت: امام صادق(ع) اساس نشر معارف در جهان اسلام است. همه مذاهب اسلامی معارف خودشان را از امام صادق(ع) دارند؛ چون مذاهب دیگر هم از شاگردان امام صادق(ع) بودند. اهل سنت خودشان نوشتند ابوحنیفه شاگرد امام صادق(ع) بود یا مالک بن انس شاگرد امام صادق(ع) بود. بنابراین این افراد معارف خودشان را از امام جعفر صادق(ع) گرفتند. حالا اینکه در برخی مسائل اختلافاتی به وجود آمده است، بحث دیگری والا اساس معارف در اسلام، ائمه معصومان(ع) هستند.