نفی اندیشه اهل سنت مبنی بر شرط تساوی در قصاص

به گزارش ایکنا؛ حجت‌الاسلام محمدسروش محلاتی در ادامه سلسله درس‌گفتارهای تابستان 99 با عنوان «تغییر در احکام» به بررسی احتمال نسخ آیه 178 سوره بقره در مورد قصاص پرداخت و اظهار کرد: بحث ما درباره آیه قصاص بود. در سوره مبارکه بقره آمده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثَى بِالْأُنْثَى؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏‌ايد، درباره كشتگان بر شما [حق] قصاص مقرر شده آزاد عوض آزاد و بنده عوض بنده و زن عوض زن» (بقره/178). بحث ما این بود که آیا این آیه، آیه‌ای منسوخ است یا نه. بسیاری از فقها و مفسرین اهل سنت این آیه را منسوخ می‌دانند. جهت نسخ از نظر آنها این است که این آیه شریفه دلالت می‌کند به اینکه در قصاص یک شرط یا یک قیدی وجود دارد و آن شرط و قید این است که باید بین قاتل و مقتول، تساوی وجود داشته باشد. از این رو اگر یک انسان آزاد، برده‌ای را به قتل برساند، قصاص نمی‌شود، چون در حر بودن تساوی برقرار نیست. همینطور اگر زنی مردی را به قتل برساند، قصاص می‌شود، ولی اگر مردی زن را به قتل برساند، قصاص نمی‌شود. آیه فرموده است: «الانثی بالنثی» زن در برابر زن قصاص می‌شود ولی مرد در برابر زن قصاص نمی‌شود.

وی افزود: پس در این آیه قیدی درباره قصاص مطرح شده است، ولی آیه 45 سوره مائده «وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ؛ در [تورات] بر آنان مقرر كرديم كه جان در مقابل جان» هر قیدی را القا می‌کند. پس آیه سوره مائده ناسخ این آیه است. موضع مفسرین ما در برابر این نظر این است که آیا اولاً آیه سوره بقره قیدی را و شرطی را در قصاص از نظر تساوی در حر و عبد بودن اثبات می‌کند یا نه. این بحث اول است. بحث دوم این است که اگر چنین قیدی در سوره بقره اثبات شد، آیا آیه سوره مائده با این قید مخالفت می‌کند و آن را نسخ می‌کند یا نه.

مدرس حوزه علمیه ادامه داد: فعلاً بحث ما درباره نکته اول است که از این مسئله تعبیر می‌شود به اینکه آیا آیه سوره بقره شرط تساوی و مماثلت را اثبات می‌کند یا نه. به نظر ما آیه چنین شرطی را اثبات نمی‌کند. وقتی آیه می‌گوید «العبد بالعبد به معنای این است که عبد در برابر عبد به قتل می‌رسد، ولی به معنای این نیست که عبد در برابر حر نباید به قتل برسد. آیه دلالت بر اثبات می‌کند، ولی برای دلالت بر مفهوم، باید دلالت بر نفی کند. در این صورت، آیه باید می‌گفت عبد در قتل عبد به قتل می‌رسد، ولی عبد در قتل حر به قتل نمی‌رسد. پس سوال این است که آیا این آیه مفهوم دارد یا نه؟

محلاتی تصریح کرد: علمایی که از آیه شریفه استفاده مفهوم کردند، با این اشکال مواجه هستند که در این سه جمله، در برخی جملات قائل به مفهوم شدند، ولی در برخی جملات قائل به مفهوم نیستند. جمله اول می‌گوید حر در برابر حر به قتل می‌رسد، مفهومش این است که حر در برابر عبد به قتل نمی‌رسد. ایشان این مفهوم را قبول دارند. جمله دوم این است که اگر عبدی حری را به قتل برساند، عبد قصاص نمی‌شود. ایشان این مفهوم را غیر قابل التزام می‌دانند. پس مفهوم جمله اول را می‌پذیرند، ولی مفهوم جمله دوم را نمی‌پذیرند. اشکال ما این است چگونه در سیاق واحد، برخی جملات دارای مفهوم هستند و برخی دارای مفهوم نیستند؟ در یک ترکیب در یک جمله، برخی از سه حکم، مفهوم دارند، ولی برخی مفهوم ندارند. لذا چون در هر سه جمله نمی‌توان مفهوم را پذیرفت، در هیچ یک از این جملات مفهوم قابل قبول نیست.

وی در ادامه اظهار کرد: پس در این آیه فقط اثبات می‌شود که حر در برابر حر و عبد در برابر عبد و انثی در برابر انثی قصاص می‌شود، اما اینکه آیا عبد در برابر حر قصاص می‌شود یا نه مربوط به مفهوم است و این آیه متعرض فروض دیگر نیست. در این صورت مویدی که برای این احتمال وجود دارد، این است که این آیه نازل به سنتی است که در جاهلیت برای قصاص وجود داشته و آن سنت این بوده که طوایفی که قدرت بیشتری داشتند، از قدرت خود استفاده می‌کردند و در مسئله قصاص، به نفس اینکه قاتل قصاص شود قناعت نمی‌کردند و اگر زنی از قبیله‌شان به قتل می‌رسید، می‌گفتند ما باید یک مرد را در برابر آن بکشیم. اگر قاتل عبد بود، اینها زورگویی می‌کردند و می‌گفتند ما باید یک حر را به قتل برسانیم. لذا آیه شریفه در مقام نفی این سنت ظالمانه است و نه اینکه شرط تساوی در قصاص وجود دارد. این نکته‌ای است که در تفاسیر ما و اهل سنت مطرح شده است.