تفاوت شأن نزول و فضای نزول قرآن کریم

به گزارش ایکنا؛ جلسه درس تفسیر تربیتی قرآن کریم آیت‌الله هادی عباسی خراسانی، روز چهارشنبه، 26 شهریورماه در حوزه علمیه قم برگزار شد. وی در این جلسه به توضیح درباره شأن نزول آیات پرداخت و اظهار کرد: وارد بیان تفسیر سوره مبارکه حمد می‌شویم که از جامع‌ترین سوره‌های قرآن است. یک بحثی که در سوره‌ها مطرح است این که آیا همه سور قرآنی شأن نزول دارند یا ندارند. مرحوم علامه طباطبایی(ره) در کتاب «شیعه در اسلام» می‌فرمایند راجع به شأن نزول، علمای اهل سنت چندین هزار روایت نقل کردند اما شیعه چند صد روایت بیشتر ندارد. ما نظرمان در شأن نزول سوره‌ها این است که بعضی از آیات و سور شأن نزول دارند و روایاتشان به دست ما رسیده است.

وی افزود: معنای شأن نزول این است که واقعه‌ای، حادثه‌ای در زمان نزول آیه یا سوره اقتضا کرده است سوره نازل بشود. می‌شود مثال‌های متعددی برایش زد؛ مثل اینکه بعد از وفات فرزندان پیامبر(ص) شخصی جسارتی به رسول مکرم اسلام کرد و بعد سوره کوثر نازل شد. شأن نزول یعنی زمان و مکان نزول آیات قرآن. البته می‌توانیم یک مقدار گسترده‌تر حرف بزنیم و بگوییم شأن نزول، انگیزه نزول آیه یا آیات است، چه مصرح باشد و چه مصرح نباشد. اگر اینطور باشد می‌توان گفت تمام آیات الهی شأن نزول دارند منتهی سبب نزولش یا به ما نرسیده است یا برای ما به هر دلیل بیان نشده است؛ ولی در برخی موارد شأن نزول را ثبت و ضبط کردند.

استاد حوزه علمیه تصریح کرد: یک مطلب دیگری که در ادامه شأن نزول مورد توجه قرار می‌گیرد، این است که قرآن مجموعه سور است. سور، مجموعه آیات است و شأن نزول و سبب نزول از نزول آیه شروع می‌شود. با این توصیف آیا می‌توانیم بگوییم چنانچه شأن نزول در معنای آیه دخیل است و می‌تواند مراد متکلم را روشن کند، یک فضای نزول آیات هم داریم. آیا می‌توانیم بگوییم همه آیات را که با هم در نظر بگیریم ارتباط خاصی با هم دارند و اسمش را جوّ نزول بگذاریم؟

وی افزود: ما در قرآن دو روش برای جمع سوره‌ها داریم. یک روش به ترتیب نزول است و یک روش به ترتیب، ترتیبی آیات و سور. الآن قرآنی که در دست ما است، نزول ترتیبی قرآن را بیان می‌کند، نه نزول تنزیلی قرآن. البته مستحضرید سوره حمد که به معنای فاتحةالکتاب است، بنا بر نظریه برخی مفسرین فاتحة الآیات و سور هم هست. یکی از سوره‌هایی که ترتیب نزولی و ترتیب ترتیبی در موردش یکی است همین سوره حمد است. یکی از سوره‌هایی که به نظر اهل قرآن دو مرتبه نازل شده، سوره حمد است. بعضی از سوره‌ها جمله‌ واحده نازل نشدند بلکه اول بر اساس جوّ نزول نازل شدند، بعد جمع‌آوری شدند ولی برخی سوره‌ها جمله واحده نازل شده؛ مثل سوره حمد یا سوره انعام که فضیلت عجیبی دارد. در ترتیب تنزیلی زمان دخیل است و چون زمان دخیل است پدیده‌های مختلفی در نزول آیات تأثیر دارد.

عباسی خراسانی در ادامه تصریح کرد: تفاوت دیگری که بین شأن نزول و فضای نزول وجود دارد این است که در شأن نزول فقط به نزول آیه توجه می‌شود ولی در فضای نزول، به تأثیر و تأثر آیات و سور هم توجه می‌شود. این مطلب بسیار دقیقی است. آیا می‌توانیم این حرف را بزنیم که یکی از چیزهایی که برای یک مفسر لازم است این که این مفسر باید آگاه به شأن نزول آیات و سور باشد. چنانچه یک مفسر باید به شبهه‌های زمان تفسیر هم توجه داشته باشد؛ چون نظر ما این است که شان نزول خصوصیت نزول را بیان می‌کند اما خصوصیت مقصود را بیان نمی‌کند. این نکته مهمی است. برای همین شأن نزول منافاتی با کلیت آیات ندارد.

وی در ادامه گفت: ما باید قرآن را جلوی روی خودمان قرار دهیم و پشت سر آن حرکت کنیم. جلودار ما قرآن است. حالات همه انسان‌ها در آینده هم به وسیله آیات الهی رقم می‌خورد؛ یعنی ما شروع آیات را اینجا می‌دانیم ولی پایانش را اینجا نمی‌دانیم. این جمله‌ای که در کلمات ائمه(ع) آمده که فرمودند «علیکم بالقرآن» برای همین جهت است. تمام درجات بهشت به عدد آیات قرآن است. وقتی از امام صادق(ع) پرسیدند قرآن چند آیه دارند، حضرت فرمودند به تعداد درجات بهشت است.