خیر ماندگار مردی که جسمش را هم وقف علم کرد / از نوبل ایرانی تا الگوی موفق وقف

حیدر ارشدی، مدیرعامل بنیاد فرهنگی البرز، در گفت‌وگو با ایکنا، با اشاره به اینکه بنیاد فرهنگی البرز در سال ۱۳۴۲ با هدف کمک به اشاعه فرهنگ کشور و تجلیل از مقام علمی دانشمندان برتر ایرانی و تشویق دانشجویان و دانش‌آموزان برگزیده و نوباوگان و نونهالان بااستعداد ایرانی از طریق اعطای جایزه بنیاد البرز از سوی مردی نیک‌سیرت و خیراندیش، مرحوم حسینعلی البرز تأسیس و وقف شد، اظهار کرد: طی بیش از نیم قرن، چندین هزار نفر از نخبگان برتر علمی کشور را که تعدادی از ایشان، هم‌اکنون مسئولیت‌های حاکمیتی و اجرایی دارند، مورد حمایت و تشویق قرار داده و این مهم طی سال‌های اخیر در قالب همایش‌های ملی و استانی با حضور مقامات علمی و مسئولان کشوری محقق شده است.

وی افزود: مرحوم البرز پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران که به دلیل انجام عمل جراحی و نقاهت پس از آن، در کانادا به سر می‌برد، طی نامه‌ای در فروردین ۱۳۵۸ محضر امام خمینی‌(ره)، مسئولیت اداره موقوفات بنیاد فرهنگی البرز اعم از منقول و غیرمنقول را با در نظر گرفتن مواد اساسنامه و وقف‌نامه به ایشان واگذار کرد. باتوجه به توشیح حضرت امام‌(ره) به هیئت امنای اوقاف مبنی بر تعیین هیئتی برای رسیدگی و عمل به مندرجات وقف‌نامه، از آن سال تاکنون، بنیاد فرهنگی البرز تحت نظارت هیئت امنایی سازمان اوقاف و امور خیریه، صرفاً از محل درآمد رقبات خود و در راستای عمل به نیات مترقی واقف از طریق اعطای جایزه، نسبت به تشویق جوانان برای تحصیل علم و تجلیل از مقام عالمان فعالیت می‌کند.

مدیرعامل بنیاد فرهنگی البرز در خصوص تطبیق عملکرد و رویکرد بنیاد البرز گفت: ماهیت اتفاقی که در این بنیاد رخ داده است، باتوجه به اینکه ریشه و اساس آن بر مبنای وقفی که مرحوم البرز داشته‌اند، شکل گرفته است به خوبی روشن می‌کند که اگر به نیات مصرح مرحوم البرز نگاهی داشته باشیم، ایشان هدف از تأسیس این بنیاد را کمک به اشاعه فرهنگ کشور و تجلیل از مقام علمی دانشمندان و پژوهندگان برتر، تشویق دانشجویان و دانش‌آموزان برگزیده و نوباوگان و نوجوانان بااستعداد ایرانی، از طریق اعطای جایزه بنیاد البرز معرفی کرده‌اند که شامل دانشمندان و پژوهندگان برگزیده ایرانی در داخل یا خارج از کشور، که در رشته‌های مختلف موفق به کشف یا اختراع و یا تسکین آلام بشری و رفاه زندگی انسانی و بالا رفتن حیثیت ایرانی در جامعه جهانی شده باشند، می‌شود.

وی ادامه داد: مرحوم البرز بخشی از این جایزه را ویژه سپاهیان ممتاز در حوزه‌های دین، دانش، بهداشت، ترویج و آبادانی در سطح کشور اعلام کردند. حمایت از دانش‌آموختگان برگزیده از بین رتبه‌های اول دوره راهنمایی، دبیرستان، هنرستان، انستیتوتکنولوژی، دانشگاه‌ها در سراسر کشور و تجلیل و حمایت از نوجوانان و نوباوگانی که از ابتکار و ابداع،‌ نبوغ و استعداد خاصی برخوردار باشند از دیگر بخش‌های جایزه البرز است. البته زمانی که واقف نیت خاصی را وقف کرده باشد عملاً دست متولیان وقف برای تغییر در مکانیسم و فرایند تغییر آن بسته است. مقام معظم رهبری نیز بار‌ها و بار‌ها بر اجرای امینانه نیات واقفان تأکید کرده‌اند. به همین دلیل سعی ما این است که در این بنیان شیوه و نیت مرحوم البرز اجرا شود.

ارشدی تصریح کرد: با توجه به عمومی بودن جایزه البرز در رشته‌های مختلف و بر مبنای نیت و هدفی که مرحوم البرز ترسیم کرده‌اند، ما نیز این نگاه را داریم که بتوانیم با جهانی بودن جایزه، که مصداق نوبل ایرانی را نیز به آن داده شده است، اهداف بلند و برنامه‌ریزی‌شده‌ای را دنبال کنیم؛ چراکه این جایزه در تمامی شاخه‌های علمی ورود پیدا می‌کند و ما نیز با دغدغه نیازسنجی و توجه به نیاز‌های علمی روز جامعه به دنبال این هستیم که در راستای حمایت و ترویج فرهنگ وقف علمی، با حمایت از نخبگان در رشته‌های مورد نیاز روز، فعالیت‌های خود را گسترش دهیم. البته این نگاه را برای دوره‌ها و سال‌های آتی نیز به تناسب نیاز روز در حوزه‌های نانو، فناوری و حوزه‌هایی که نیاز‌های کشور را در شرایط سخت تحریم بهتر بتواند تأمین کند، دنبال می‌کنیم.

مدیرعامل بنیاد فرهنگی البرز با اشاره به بخش‌هایی از زندگی مرحوم البرز به عنوان الگویی در حوزه وقف علمی کشور، گفت: واقف و مؤسس بنیاد فرهنگی البرز را به سبب تنوع اقداماتی که در سال‌های قبل از تأسیس بنیاد و سپس تمرکز فعالیت‌ها در این بنیاد داشته است، باید با هدف معرفی الگو‌های موفقی از واقفان خیراندیش، به عنوان چهره ماندگار وقف علمی به جامعه معرفی کرد. مرحوم البرز در سال ۱۲۸۵ شمسی در تهران متولد شد و مادرش را در دو سالگی از دست داد. در هفت سالگی وارد مدرسه قزاقخانه که در آن زمان روس‌ها تأسیس کرده بودند شد، اما به دلیل اینکه فارغ التحصیلان این مدرسه باید به خدمت ارتش در می‌آمدند، با رضایت پدر و تغییر رشته، وارد کالج البرز شد. پس از اخذ دیپلم در سال ۱۳۰۴ شمسی، به دلیل تسلط به زبان‌های انگلیسی و روسی به عنوان مترجم وارد وزارت مالیه(دارایی فعلی) شد. پس از مدتی به سبب بیماری برونشیت و بنابر تجویز پزشک به خوزستان منتقل شد، اما خواسته‌های نامشروعی که خوانین محل در مورد نحوه پرداخت مالیات داشتند، او را از خدمت در وزارت دارایی منصرف ساخت و با بازگشت به تهران، پس از مدتی به عنوان منشی شعبه اول به استخدام وزارت عدلیه درآمد.

 

وی افزود: بنا به درخواست پدر که آرزوی ازدواج تنها پسرش را داشت، در سال ۱۳۱۰ شمسی، با خانمی فهمیده و خداشناس بنام فخرالزمان ازدواج کرد، اما با فوت پدر، سرپرستی خانواده‌ بدون درآمد و چند نفره خود و پدر بر عهده او قرار گرفت. به دنبال این شرایط بود که فساد اداری حاکم بر مشاغل دولتی از یک سو و مشکلات معیشتی از سویی دیگر، البرز را مجبور به کناره‌گیری از کار دولتی کرد. او در سال ۱۳۱۲ در اولین اقدام اقتصادی آزاد، با شرکت و برنده شدن در یک مناقصه دولتی طی ابتکار عملی مناسب، توانست از سود آن با خرید مغازه‌ای در خیابان فردوسی، مقدمات تجارت با کشور آلمان را فراهم کند و در ادامه با کار شبانه‌روزی و تلاش طاقت‌فرسا در مدت سه سال، موفق به دریافت نمایندگی 11 شرکت معتبر آلمانی ازجمله موتورسیکلت، دوچرخه، رادیو، گرامافون و ... شد. بدین ترتیب عملاً البرز بدون ارث مادی از پدر و صرفاً با تکیه بر توان و تعهد شخصی، ضمن معرفی خود به عنوان یکی از پنجاه کُنشگر اقتصادی ۱۵۰ سال اخیر ایران، توانست سرمایه معتنابهی را برای خود رقم زند.

مدیرعامل بنیاد فرهنگی البرز ادامه داد: ثروت سرشاری که به دست آورد، وی را به فکر تصمیم بزرگی انداخت و مرحوم البرز در سال ۱۳۴۲ شمسی با تأسیس بنیاد فرهنگی البرز تمامی ثروت خود را در این بنیاد وقف کرد، حتی خانه شخصی خود را نیز می‌فروشد و مبلغ آن را به مجموعه دارایی‌های بنیاد اضافه می‌کند و در یکی از اتاق‌های هتل ایرانشهر که آن هتل نیز ارث او به دخترانش بود و آن‌ها نیز به تبعیت از پدر، این هتل را به بنیاد اهداء کرده بودند، زندگی کرد. البرز علی‌رغم بیماری و منع پزشکان از هرگونه فعالیت، مسئولیت مدیرعاملی بنیاد را با اشتیاق به عهده گرفت و طی ۱۵ سال حضور در ایران تا پیش از اعزام به خارج از کشور جهت عمل جراحی معده در سال ۱۳۵۷، مادام‌العمر خود را از دریافت هرگونه حقوق و پاداش و مزایا بابت مدیریت در بنیاد محروم کرد و به عبارتی، علاوه بر وقف تمامی اموال خود، وجود خود را نیز وقف کرد، در حالی که او با وصیت مبنی بر واگذاری جسد خود برای کالبد شکافی به دانشگاه علوم پزشکی تهران، حتی از وقف پیکر خود نیز غافل نشد.

ارشادی با بیان اینکه مرحوم البرز طی این سال‌ها ضمن عضویت در اولین هیئت امنای دانشگاه شریف، تمام تلاش خود را در حمایت از نخبگان ایرانی در تمامی سطوح از طریق ابداع و اعطای وام شرافتی یعنی بدون ضامن و بهره به دانشجویان و در سال‌های بعد اعطای وام اشتغال به کار به فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و همچنین ابتکار و اهدای جایزه بنیاد البرز به عنوان جایزه نوبل ایرانی به برترین‌های علمی کشور به‌کار بست و توانست روح والای خود را در انجام اقدامات خیر و ماندگار متعدد در مابقی سال‌های حیاتش ارضا کند. حاصل ازدواج البرز، سه فرزند دختر بود که آنان نیز افرادی خر و دارای تحصیلات عالیه بودند و ایشان بار‌ها از فرزندان خود با افتخار یاد کرده است. مرحوم حسینعلی البرز که به دلیل درمان بیماری خود به کشور کانادا سفر کرده بود، در ۲۶ مهرماه ۱۳۷۷ فوت کرد و همان‌ جا نیز به خاک سپرده شد.

وی با بیان اینکه اقدامات خیرخواهانه مرحوم البرز را می‌توان به دو مرحله قبل و بعد از تأسیس بنیاد فرهنگی البرز تقسیم کرد، گفت: اقدامات مرحوم البرز طی سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۳۴۱ بسیار متنوع و متعدد است که اهم آن‌ها اهدای یک دستگاه بیمارستان سیار مجهز به اتاق عمل و چشم پزشکی با مشارکت فرزندان به جمعیت هلال احمر فعلی، احداث سالن انتظار بیماران در بیمارستان امام خمینی(ره) فعلی، اهدای چندین دستگاه مولد تولید برق به بیمارستان‌ها جهت جلوگیری از توقف در عمل جراحی، اهدای تمامی تجهیزات اتاق عمل بیمارستان امیراعلم، اهدای تعدادی تخت بیمارستانی و پتو به بیمارستان امام خمینی(ره)، اهدای وسایل کامل جراحی فک و صورت به دانشکده پزشکی دانشگاه تهران؛ اهدای پتو به زلزله‌زدگان لار در استان فارس، کمک نقدی و اهدای لباس به بیماران و دانش‌آموزان بی‌بضاعت، ساخت و اهدای مدرسه و آب انبار در سوهانک و شادآباد تهران است.

مدیرعامل بنیاد فرهنگی البرز گفت: از آنجا که اقدامات خیرخواهانه و انسان‌دوستانه پراکنده نمی‌توانست حس نوع دوستی مرحوم البرز را اقناع کند، در ۲۷ اسفند ۱۳۴۲ تمام اموال خود را با تأسیس بنیاد فرهنگی البرز با سرمایه‌ای معادل سرمایه ایجاد یک بانک خصوصی در کشور وقف کرد. با این حال بعد از تأسیس بنیاد و بر حسب شرایط، اقدامات نیکی را طی سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۵ انجام داد که برخی از آن‌ها کمک به سیل‌زدگان پاکستان، کمک به گرسنگان آفریقا، پرداخت کمک هزینه تحصیلی به دانش‌آموزان ایرانی در کشور عراق، پرداخت هزینه ساخت کتابخانه در مدرسه البرز فعلی و دانشگاه امیرکبیر، بورس دو کودک خردسال از آغاز دوره تحصیلی متوسطه تا پایان دانشگاه است.

 

وی تصریح کرد: فعالیت بنیاد در دهه اول تأسیس، بیشتر بر اعطای «وام شرافتی» به دانشجویان مستعد و کم‌بضاعت متمرکز بود، ولی ایجاد برخی تغییرات در نظام آموزشی(رایگان شدن تحصیل در کشور) منجر به تغییر رویکرد بنیاد در دهه دوم فعالیت خود مبنی بر اهدای جوایزی به نام «جایزه بنیاد البرز» به نفرات برتر علمی کشور از مقطع دانش‌آموز تا دانشمند و همچنین تبدیل «وام شرافتی» به «وام اشتغال به کار» شد که موضوع وام نیز در آخرین اصلاح اساسنامه بنیاد از سوی مرحوم البرز در سال ۱۳۵۶ حذف و فعالیت بنیاد صرفاً محدود به اهدای جوایز به برگزیدگان علمی کشور شد. در سال‌های پس از پیروزی انقلاب، این جوایز اغلب بدون برگزاری همایش و اطلاع‌رسانی مناسب به منتخبان اهدا می‌شد ولیکن از ابتدای دهه جاری، با هدف ترویج علنی فرهنگ وقف علمی که خود ترویج معروف است، جایزه بنیاد البرز در قالب برگزاری همایش‌های ملی(در سطح دانشجویان، مخترعان و دانشمندان) و استانی (در سطح دانش‌آموزان) اهدا می‌شود.

مدیرعامل بنیاد فرهنگی البرز با اشاره به ابداعات این بنیاد در دوران کرونا در حوزه تحقیقات علمی برای مقابله با این بیماری نیز گفت: مشخصاً بنیاد البرز در رشته‌ها و حوزه‌های علمی سیاست‌گذاری نمی‌کند و رویکرد و فرایند این است که افراد برتری را که باید برای دریافت جایزه انتخاب شوند، از مراجع ذی‌صلاح کشور استعلام کند و عملاً خود بنیاد هیچ دخل و تصرفی را در رشته‌هایی که منتخبان انتخاب می‌شوند و حتی خود منتخبان نداشته است. البته در دوره جدید به دنبال اصلاح این فرایند هستیم و به دنبال پررنگ‌ترکردن نقش بنیاد در این بخش هستیم. درحال حاضر، انتخاب افراد با همکاری مراجع ذی‌صلاح انجام می‌شود و دانشمندان، مخترعان و نوباوگان با همکاری بنیاد ملی نخبگان و دانشجویان علوم پزشکی با همکاری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دانشجویان غیرپزشکی با همکاری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و طلاب علوم دینی نیز با همکاری معاونت امور نخبگان حوزه‌های علمیه کشور انتخاب می‌شوند.

ارشادی با بیان اینکه در طی سال‌های گذشته دانش‌آموزان منتخب نیز با همکاری وزارت آموزش و پرورش انتخاب می‌شدند، تصریح کرد: این فرایند از امسال با تغییراتی همراه بود و ما از وزارت درخواست کردیم تا چند برابر نفرات اعلامی را معرفی کنند و منتخبان در شورای سیاست‌گذاری بنیاد البرز و با حضور نمایندگان وزارت آموزش و پرورش مشخص شوند؛ لذا فاز اول مداخله بنیاد در انتخاب نفرات است و در فاز بعدی انتخاب براساس حمایت از رشته‌ها و علوم مورد نیاز روز جامعه است تا جامعه نخبگانی خودمان را به این حوزه‌ها هدایت کنیم.

وی با اشاره به اینکه مرحوم البرز در اساسنامه بنیاد به طور صریح آورده است که بنیاد به هیچ وجه حق ندارد به صورت نقدی و یا غیر نقدی از اشخاص حقیقی و یا حقوقی کمک دریافت کند، گفت: تمام جوایزی که اهدا می‌شود از محل درآمد‌های بنیاد فرهنگی البرز تأمین می‌شود. درآمد‌ها نیز از محل دریافت اجارات رقبات بنیاد حاصل می‌شود که برابر نیات واقف، این درآمد‌ها سالانه باید صرف اعطای جایزه بنیاد البرز به برگزیدگان، هزینه‌های جاری بنیاد، تعمیر و نگهداری ساختمان‌ها و املاک بنیاد و نیز صرف توسعه رقبات شود.