عضو هیئت علمی دانشگاه تهران بیان کرد:
سیستم فعلی وقف غیراقتصادی و ناکارآمد است / پیشنهاد تشکیل شورای اقتصادی در نهادهای بزرگ وقفی
رئیس انجمن اقتصاد اسلامی ایران با بیان اینکه متأسفانه دولت‌ها نهاد وقف را به عنوان حیاط خلوت برای خود حساب می‌کنند و از نظر مدیریت اقتصادی هیچ‌گونه اولویتی برای استفاده از منابع وقفی قائل نیستند، گفت: نهاد وقف با مدیریت غیراقتصادی و غیرکارآمد در جامعه اداره می‌شود. لذا اگر به دنبال تحقق هدف اصلی وقف هستیم، باید مدیریت علمی و نظرات کارشناسان را مورد توجه قرار بدهیم و آن را بر مبنای داده‌های علمی اداره کنیم.
به گزارش ایکنا، موقوفات یکی از منابع مهم و سرمایههای بزرگ جامعه است که چنانچه به صورت صحیح مورد استفاده قرار گیرد، میتواند در تحقق بسیاری از اهداف فرهنگی، اجتماعی و امور عام‌المنفعه مؤثر باشد و این امر ایجاب می‌کند که برنامههای جامعی در این زمینه تنظیم و اجرا شود، چراکه تاکنون ارزش این ثروت بیکران با توجه به شرایط روز مورد توجه قرار نگرفته، در حالی که کشور ما برای اجرای برنامههای میان‌مدت و بلندمدت توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی محدودیت منابع دارد. لذا زمانی در این مسیر موفق خواهد بود که بتواند از تعدد و تنوع منابع برخوردار باشد. بر همین اساس درآمد‌های بالقوه موقوفات، در صورت شناسایی کامل و بهرهبرداری بهینه، میتواند مستقیم یا غیرمستقیم بخش عظیمی از مشکلات کشور را مرتفع کند و این حقیقت تکلیفی بر دوش دست‌اندرکاران و مسئولان امر قرار داده که مطالعات و تحقیقات همهجانبهای را انجام دهند و برای رسیدن به یک راهحل عملی از طریق نهادهای ذی‌ربط اقدام کنند. بر همین اساس و برای دریافت نظر صاحبنظران، علما و متخصصان گفت‌وگویی با میثم موسایی، اقتصاددان، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و رئیس انجمن اقتصاد اسلامی ایران، داشتیم که در ادامه می‌خوانید.
ایکناـ وقف تاریخچه‌ای کهن و سابقه‌ای دیرینه دارد و به عنوان یک سنت حسنه مورد سفارش و تأکید قرار گرفته، اما هنوز ابعاد و زوایای آن به ویژه در حوزه اقتصادی احصا نشده است. چگونه می‌توان از این نهاد اسلامی برای حل معضلات امروز جامعه استفاده کرد؟
به وقف به عنوان یک نهاد اجتماعی و اقتصادی نگاه می‌کنم؛ چراکه وقف یکی از نهاد‌ها و ظرفیت‌هایی مانند زکات و انفاق است که بنابر اهداف و نیتی خاص بنا گذاشته شده‌اند. اولین هدف و نیت چنین نهاد‌هایی این است که حافظ منافع اجتماعی در مقابل منافع گروهی و فردی باشند؛ دومین هدف این است که نوعی عدالت را بین چند نسل ایجاد کنند. به عنوان مثال اگر کسی چیزی وقف می‌کند و یا برای وقف خود، زمان تعیین نمی‌کند، تمامی منافع آن وقف به آیندگان هم خواهد رسید، لذا با وقف به نحوی یک توزیع ثروت بین نسل‌ها هم صورت می‌گیرد. در واقع این نشان می‌دهد که انسان در دیدگاه دینی تنها در مقابل افرادی که همزمان خودش زندگی می‌کنند، مسئولیت ندارد، بلکه نسبت به آیندگان هم وظیفه و مسئولیت دارد و این بسیار جالب است.
وقف مانند انفاق زکات و همه نهادهای دینی که جنبه مالی دارند به توزیع ثروت به نسل حاضر هم کمک می‌کند؛ به عنوان مثال زکات که یکی از همین نهادهاست، وظیفه اصلی‌اش رفع فقر است. امام صادق(ع) می‌فرماید: «اگر همه مردم زکات‌شان را بپردازند فقیری در جامعه پیدا نمی‌شود» و می‌فرماید که فقر در جامعه به دلیل این است که سایر افراد به اندازه کافی زکات و حقوق خودشان را نسبت به این موارد پرداخت نکرده‌اند.
در کشور ما بعد از این که اسلام به منطقه آمد، نهاد وقف با وجود این که از گذشته وجود داشت، اما بسیار گسترده شد؛ به طوری که موقوفات بسیار زیادی در سراسر ایران داریم که همگی سابقه طولانی دارند و حتی برخی از آنها به دوره عباسیان بازمی‌گردد. برخی دیگر به دوره ترکان سلجوقی و برخی دیگر از آنها در زمان تیمور لنگ و از سوی او وقف شدند آن هم با وجود اینکه تیمور لنگ اعتقاد زیادی به مباحث مذهبی نداشت، اما بسیاری از زمین‌ها و املاک خود را وقف موارد مشخصی کرد. در کنار این موقوفات، مردم هم اقدام به وقف بخشی از اموال و دارایی‌های خود در زمان‌های مختلف کردند و تمامی آنها در قالب زمین، باغ و بنا‌های قابل استفاده و حتی کتاب و مواردی از این قبیل باقی مانده است که اگر درست مورد استفاده قرار بگیرند و ما با فلسفه وقف آشنا باشیم، می‌توانیم بخش عمده‌ای از مشکلات مردم را به کمک وقف حل کنیم.
ایکناـ دلیل نامحسوس بودن اثرات وقف در جامعه فعلی را چه می‌دانید و برای مدیریت بهتر آن چه راهکاری را پیشنهاد می‌دهید؟
متأسفانه از دوره قاجار تاکنون نهاد وقف در اختیار حکومت‌ها و دولت‌ها قرار گرفته و به همین دلیل به درستی مدیریت نشده است؛ به این معنی که دولت‌ها، این نهاد مهم و تأثیرگذار اجتماعی را به عنوان یک حیاط خلوت برای خود حساب می‌کردند که باید در خدمت گروهی خاص باشد و از نظر مدیریت اقتصادی هیچ‌گونه اولویتی برای استفاده از منابع وقفی قائل نبودند. به طوری که می‌توان گفت به جز گروه خاصی از منفعت این موقوفه‌ها بهره‌مند نشدند و نمی‌شوند و حتی در مواقعی مورد سوء استفاده هم قرار گرفتند.
ایکناـ وقف تاریخچه‌ای کهن و سابقه‌ای دیرینه دارد و به عنوان یک سنت حسنه مورد سفارش و تأکید قرار گرفته، اما هنوز ابعاد و زوایای آن به ویژه در حوزه اقتصادی احصا نشده است. چگونه می‌توان از این نهاد اسلامی برای حل معضلات امروز جامعه استفاده کرد؟
به وقف به عنوان یک نهاد اجتماعی و اقتصادی نگاه می‌کنم؛ چراکه وقف یکی از نهاد‌ها و ظرفیت‌هایی مانند زکات و انفاق است که بنابر اهداف و نیتی خاص بنا گذاشته شده‌اند. اولین هدف و نیت چنین نهاد‌هایی این است که حافظ منافع اجتماعی در مقابل منافع گروهی و فردی باشند؛ دومین هدف این است که نوعی عدالت را بین چند نسل ایجاد کنند. به عنوان مثال اگر کسی چیزی وقف می‌کند و یا برای وقف خود، زمان تعیین نمی‌کند، تمامی منافع آن وقف به آیندگان هم خواهد رسید، لذا با وقف به نحوی یک توزیع ثروت بین نسل‌ها هم صورت می‌گیرد. در واقع این نشان می‌دهد که انسان در دیدگاه دینی تنها در مقابل افرادی که همزمان خودش زندگی می‌کنند، مسئولیت ندارد، بلکه نسبت به آیندگان هم وظیفه و مسئولیت دارد و این بسیار جالب است.
وقف مانند انفاق زکات و همه نهادهای دینی که جنبه مالی دارند به توزیع ثروت به نسل حاضر هم کمک می‌کند؛ به عنوان مثال زکات که یکی از همین نهادهاست، وظیفه اصلی‌اش رفع فقر است. امام صادق(ع) می‌فرماید: «اگر همه مردم زکات‌شان را بپردازند فقیری در جامعه پیدا نمی‌شود» و می‌فرماید که فقر در جامعه به دلیل این است که سایر افراد به اندازه کافی زکات و حقوق خودشان را نسبت به این موارد پرداخت نکرده‌اند.
در کشور ما بعد از این که اسلام به منطقه آمد، نهاد وقف با وجود این که از گذشته وجود داشت، اما بسیار گسترده شد؛ به طوری که موقوفات بسیار زیادی در سراسر ایران داریم که همگی سابقه طولانی دارند و حتی برخی از آنها به دوره عباسیان بازمی‌گردد. برخی دیگر به دوره ترکان سلجوقی و برخی دیگر از آنها در زمان تیمور لنگ و از سوی او وقف شدند آن هم با وجود اینکه تیمور لنگ اعتقاد زیادی به مباحث مذهبی نداشت، اما بسیاری از زمین‌ها و املاک خود را وقف موارد مشخصی کرد. در کنار این موقوفات، مردم هم اقدام به وقف بخشی از اموال و دارایی‌های خود در زمان‌های مختلف کردند و تمامی آنها در قالب زمین، باغ و بنا‌های قابل استفاده و حتی کتاب و مواردی از این قبیل باقی مانده است که اگر درست مورد استفاده قرار بگیرند و ما با فلسفه وقف آشنا باشیم، می‌توانیم بخش عمده‌ای از مشکلات مردم را به کمک وقف حل کنیم.
ایکناـ دلیل نامحسوس بودن اثرات وقف در جامعه فعلی را چه می‌دانید و برای مدیریت بهتر آن چه راهکاری را پیشنهاد می‌دهید؟
متأسفانه از دوره قاجار تاکنون نهاد وقف در اختیار حکومت‌ها و دولت‌ها قرار گرفته و به همین دلیل به درستی مدیریت نشده است؛ به این معنی که دولت‌ها، این نهاد مهم و تأثیرگذار اجتماعی را به عنوان یک حیاط خلوت برای خود حساب می‌کردند که باید در خدمت گروهی خاص باشد و از نظر مدیریت اقتصادی هیچ‌گونه اولویتی برای استفاده از منابع وقفی قائل نبودند. به طوری که می‌توان گفت به جز گروه خاصی از منفعت این موقوفه‌ها بهره‌مند نشدند و نمی‌شوند و حتی در مواقعی مورد سوء استفاده هم قرار گرفتند.
اگر ما بتوانیم این نهاد را احیا کنیم و آن را در خدمت اقتصاد کشور قرار دهیم، به خصوص در شرایطی که جامعه دچار انواع بلایا و مصیبت‌های اقتصادی است، مطمئناً در توزیع درآمد، رفع فقر، ایجاد اشتغال، کمک به اقتصاد کشور و حتی کمک به صادرات و رشد اقتصادی تأثیر قابل توجهی می‌گذارد. بر همین اساس باید نهادهای بزرگی که موقوفات بزرگ دارند، از نظر اقتصادی زیر نظر شورای اقتصادی اداره شوند، اما متأسفانه امروزه در اکثر موقوفات تنها یک نفر را به عنوان متولی مشخص می‌کنند و این فرد هرگونه که می‌خواهد در مورد موقوفه تصمیم‌گیری می‌کند؛ آن هم بدون آنکه اطلاعات علمی لازم را داشته باشد تا بتواند این موقوفه‌ها را به سمتی هدایت کند که به ارزش افزوده بیشتری تبدیل شوند.
این‌ها مشکلاتی است که در جامعه ما وجود دارد و اگر بتوانیم این نواقص را برطرف کنیم می‌توانیم بهره‌وری بیشتر و درست‌تری از موقوفات بزرگ کشور داشته باشیم. به عنوان مثال امروز آستان قدس رضوی کافی است که بتواند با استفاده از ظرفیت موقوفاتی که در اختیار دارد در طول سال ۱۰۰ هزار شغل ایجاد کند و اگر این روند در طی ده سال ادامه پیدا کند یک میلیون نفر از جمعیت کشور شاغل خواهند شد. به همین طریق سایر نهاد‌هایی که موقوفات بسیار زیادی دارند می‌توانند موفق و اثرگذار باشند.
ایکناـ چگونه می‌توان با کمک نهاد وقف رهیافت‌های مناسبی را برای حل مشکلات اقتصادی به دست آورد و اساساً هدف اصلی وقف چگونه در جامعه محقق می‌شود؟
این‌ها مشکلاتی است که در جامعه ما وجود دارد و اگر بتوانیم این نواقص را برطرف کنیم می‌توانیم بهره‌وری بیشتر و درست‌تری از موقوفات بزرگ کشور داشته باشیم. به عنوان مثال امروز آستان قدس رضوی کافی است که بتواند با استفاده از ظرفیت موقوفاتی که در اختیار دارد در طول سال ۱۰۰ هزار شغل ایجاد کند و اگر این روند در طی ده سال ادامه پیدا کند یک میلیون نفر از جمعیت کشور شاغل خواهند شد. به همین طریق سایر نهاد‌هایی که موقوفات بسیار زیادی دارند می‌توانند موفق و اثرگذار باشند.
ایکناـ چگونه می‌توان با کمک نهاد وقف رهیافت‌های مناسبی را برای حل مشکلات اقتصادی به دست آورد و اساساً هدف اصلی وقف چگونه در جامعه محقق می‌شود؟
نهاد‌هایی که موقوفات بسیار زیادی در اختیار دارند متأسفانه با مدیریت غیراقتصادی و غیر کارآمد در جامعه اداره می‌شوند. اگر به دنبال تحقق هدف اصلی وقف می‌گردیم به طور طبیعی باید حتماً مدیریت علمی و نظرات علمی کارشناسان را مورد توجه قرار بدهیم تا بتوانیم به اهداف وقف برسیم، در غیر این صورت مانند همیشه منابع تلف و در آنها تفریط خواهد شد.
ایکناـ عملکرد مدیریت فعلی موقوفات و سازمان اوقاف و امور خیریه در حوزه کلان را چگونه ارزیابی می‌کنید و چه نمره‌ای به این فعالیت‌ها می‌دهید؟
اگر بخواهم در یک کلام این مسئله را تشریح کنم باید بگویم که مدیریت این مسئله در چهار دهه بعد از انقلاب به شکلی بوده است که ضعف‌های بسیاری را در آن شاهد هستیم، لذا اگر بخواهم به مدیریت اقتصادی اوقاف نمره بدهم از بین ۱ تا ۲۰ زیر ۵ نمره می‌دهم، زیرا مدیریت فعلی و حتی مدیران قبلی در این سازمان با توجه به مطالعاتی که صورت گرفته هیچ‌کدام زمینه علمی لازم در خصوص مدیریت اوقاف را نداشته و ندارند. البته در اینجا منظور فرد نیست، بلکه منظور مدیریت کلان و سیستم اداره موقوفات است. لذا وقف باید بر مبنای داده‌های علمی اداره شود که چنین چیزی در اوقاف نیست. به همین دلیل اگر بزرگ‌ترین کارخانه‌ها را به دست انسان نابلد و ناآگاه بسپارید در مدت کوتاهی آن را به سمت ورشکستگی می‌برد؛ به همین دلیل سازمان اوقاف با سرمایه و امکانات بسیار زیادی که در اختیار دارد، در شرایط فعلی که باید در خدمت جامعه باشد، تقریباً هیچ نقشی ندارد.
مطالب مرتبط
