اربعین و رهایی از روزمرگی‌های دنیای مدرن

به گزارش ایکنا؛ چهارمین همایش علمی بین‌المللی «اربعین» با رویکرد همگرایی و صلح، پنجشنبه، 17 مهرماه با سخنرانی جمعی از اندیشمندان به صورت مجازی برگزار شد. در ادامه متن صحبت‌های محمدتقی کرمی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، را می‌خوانید؛

متعاقب گسترش فرهنگ اربعین در ایران و استقبالی که در ایران از راهپیمایی اربعین شد، تحلیل‌های مختلفی نیز برای فهم این پدیده ارائه شد که عمده آنها شاید از بیرون از میدان و بر اساس یکسری پیشینه‌های نظری، فلسفی و جامعه‌شناسی ارائه می‌شد. بنده پروژه‌ای را برای تجربه زیسته زائران ایرانی از اربعین طراحی کردم و در خلال این پژوهش و تحلیل، یک ایده برای من شکل گرفت و آن هم، ایده تجربه زیسته زنان از راهپیمایی اربعین بود. مانند دیگر حوزه‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی که روایت غالب، روایت مردانه است، در پروژه اربعین هم باز یک روایت مردانه داریم و کمتر صدای زنان شنیده می‌شود.

لذا چیزی را که برای این همایش در نظر گرفته‌ام، تاکید بر تجربه زیسته زنان از پیاده‌روی اربعین است. از بحث‌های نظری و پارادایمیک که پیش‌فرض بوده، صرف‌نظر می‌کنم و اشاره می‌کنم به اینکه این ارائه برگرفته از مصاحبه‌هایی است که در موکب‌های اربعین در طول مسیر با تعدادی از زنان انجام گرفته است و رویکرد ما نیز مردم‌شناسانه بوده و تلاش کرده‌ایم فراتر از چیزی که نظریات و پیش‌فرض‌ها تحمیل می‌کنند، به میدان نزدیک شویم و از منظر کنشگر این تجربه را روایت کنیم.

مصاحبه‌هایی انجام شد و مجموع اینها را پیاده کردیم. مضامین اصلی و برجسته آن را استخراج کردیم که اینها را در پنج مضمون برجسته روایت می‌کنم و معلوم است که مضامین می‌تواند بیشتر از این باشد و همچنین می‌تواند دقیق‌تر هم باشد، اما چون فضا، فضای عجله و سرعت بود، در این پنج مضمون بحث را ارائه می‌کنم.

اربعین و رهایی از روزمرگی‌های دنیای مدرن

یکی از مضامین اصلی و شاید مضمون برجسته‌ای که زنان در روایت‌های خود از راهپیمایی بیان می‌کردند، بحث رهایی و یا رهاشدگی از خستگی از زندگی روزمره است. در مسیر راهپیمایی، افرادی از خانه و کاشانه خود جدا می‌شوند و دل به بیایان می‌سپرند که این فضا با آن جذابیت‌ها و معیارهای جامعه مدرن سازگار نیست و اکثر این زنان، یک سفر فردی را دارند تجربه می‌کنند. یعنی سفری که دور از خانواده و به دور از پدر و یا همسر هستند و یک فردیت روحانی برای آنان جاصل می‌شود و حرکت می‌کنند. چیزی که زنان در این مسیر برجسته می‌دیدند، این بود که فرصت یافته بودند که از جذابیت‌های جامعه مدرن و از دلزدگی‌های این جامعه فاصله بگیرند. این فرصت راهپیمایی، فرصت تفکر و بازاندیشی در روزمرگی بوده است. فضای راهپیمایی اربعین به معنای یک آزمایشگاه برای دیگر بودن و دیگری شدن است.

مضمون دوم که در گفته‌های خانم‌ها خیلی برجسته بود، به‌هم ریختگی سلسله مراتب در راهپیمایی اربعین است. در بسیاری از پژوهش‌هایی که صورت گرفته ما یک شبیه‌سازی‌هایی با مراسم حج می‌بینیم. در طواف خانه خدا نباید پولدار از فقیر متمایز باشد و هرکسی که در حج بتواند از این تمایزهای جمعی فاصله بگیرد، شانس بیشتری برای این دارد که حجش قبول باشد. این شبیه‌سازی در مورد اربعین نیز انجام شده است؛ یعنی خیلی از خانم‌ها بر این تاکید کرده‌اند که این سلسله مراتب به‌هم ریخته است و یکسری آدم‌ها در یک مسیری حرکت می‌کنند و احساس تمایز نمی‌کنند و مواسات اجتماعی را تجربه می‌کنند. یعنی مثلا به اندازه نیاز غذا بخورند و به دیگران کمک و رسیدگی کنند. فضا نیز فضای بازتولید ارززش‌های انسانی و ارزش‌های دینی است.

اما یکی از چیزهایی که در همین مضمون مورد تاکید است تجربه نوعی از مهدویت است؛ یعنی فرصت اربعین راهپیمایی اربعین فضای مواسات و فضای برادری ذیل پرچم امامت و سیدالشهدا، این ایده را در راهپیمایی اربعین و بین تجربه کنندگان تقویت می‌کند که اگر حضرت صاجب تشریف آورند یک چپنین فضای برابری و برادری و مواسات و بی اعتنایی نسبت به دنیا را خواهیم داشت.

رنج مقدس در پیاده‌روی اربعین

مضمون سوم که بسیار در این مصاحبه‌ها مورد تاکید بود، مفهوم رنج مقدس است. رنج مقدس رنجی است که انسان از قبل آن را می‌بندد و می‌فهمد و خود را در معرض آن قرار می‌دهد و با استقبال به سمت آن رنج می‌رود و آن را معیار و ملاک تقرب و ملاک قبولی عمل یا قبولی نفس خود می‌داند. بسیاری از افراد معتقدند این راهپیمایی، مردانه است و در برخی از تعابیر خانم‌ها آمده بود که به ما می‌گویند اینجا جای زنان نیست و تلاش داشتند ما را از مسیر ارهپیمایی برگردانند، ولی ما با توجه به اینکه در این مسیر سختی را تحمل می‌کنیم، این رنج را یک رنج مقدس می‌دانیم و به استقبال آن می‌رویم و از این مسیر باید خود را بسازیم و این را تبدیل به سرمایه‌ای برای ادامه زندگی کنیم.

اما دو مضمون دیگر، شاید اجتماعی‌تر بودند و در گفته‌های زنان در مسیر ارهپیمایی اربعین بسامد داشتند. مضمون چهارم نادیده گرفتن کلیشه‌های جنسیتی است که در عین‌حال در راهپیمایی اربعین تولید و بازتولید و نقض می‌شوند. مضمون پنجم هم اینکه، زنان در این سفر فرصت پیدا می‌کنند که خود را در مقایسه با دیگران فهم کنند و بسازند. اگر بخواهم در یک جمله جمع‌بندی کنم، باید بگویم تجربه زیارت اربعین یک تجربه بسیار متکثری است، همچنان که جامعه ایرانی بسیار متکثر است و اهداف و اغراض راهپیمایی اربعین متکثر است و ارجاع تجربه راهپیمایی به نظریه‌ای که بتواند این تجربه‌ها را پوشش دهد نیز دشوار است.