عقل معاش چه جایگاهی در اسلام دارد

عقل در اندیشه اسلامی، از جایگاه رفیعی برخوردار است به گونه‌ای که در روایات، هم‌طراز رسولان الهی قرار گرفته و از آن به عنوان حجت و دلیل الهی یاد شده است، آنچنان که امام کاظم(علیه‌السلام) در حدیثی می‌فرمایند: «خداوند بر مردم دو حجّت دارد، حجّت آشکار و حجّت پنهان، حجّت آشکار، رسولان و پیامبران و امامان هستند، و حجت پنهان عقل مردم است.»[1] از این‌رو امیرالمؤمنین امام علی(علیه‌السلام) از عقل به عنوان بهترین نعمت الهی[2] و چراغ روح[3] یاد می‌کند که با تأثیرگذاری بر دل انسان، عواطف یک شخص را تحت تأثیر قرار داده و این عواطف انسان را به سوی عمل می‌کشاند.[4]

در روایات عقل به عنوان ابزاری معرفی شده است که به وسیله آن خدای متعال عبادت شده و بهشت را برای انسان به ارمغان می‌آورد.[5] از این‌رو در آیات متعددی از قرآن مجید خدای متعال مشرکین را به تعقل دعوت می‌کند تا مسیر صحیح را انتخاب کنند، آیاتی نظیر: «قُلْ هَلْ یسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ أَ فَلا تَتَفَکرُونَ؛ به آنان بگو آیا نابینا و بینا یکی است؟ آیا فکر نمی‌کنید؟».[انعام/50]

در نهایت در برخی از آیات قرآن به صراحت انسان‌هایی که اهل اندیشه نیستند را تخطئه کرده و می‌فرمایند: «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ[انفال/22] بدترین جنبندگان نزد خدا، افراد کر و لالی هستند که اندیشه نمی‌کنند.» و سرانجام نتیجه این رفتار را این گونه بر می‌شمارند که «وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ»؛ گویا بعضی از مردم برای جهنّم خلق شده‌اند و دوان دوان به سوی آن می‌شتابند. این افراد کسانی هستند که تفکّر و تعقّل ندارند و چشم و گوش بسته‌اند و بدون تفکّر حرف می‌زنند و بدون تعقّل رفتار می‌کنند. سپس می‌فرماید: آنها زندگی‌ای حیوانی دارند؛ بعد تأکید می‌کند: بلکه از حیوان هم پست‌ترند؛ چراکه ایشان علی‌رغم قدرت فکر و تعقل، غافل هستند.»[اعراف/179]

عقلی که از سوی خدای متعال به انسان بخشیده شده است، بر اساس کارآیی‌ و ویژگی‌های مختلفی که دارد تقسیم بندی‌های متفاوتی پیدا کرده است مانند: عقل نظری، عملی، مستفاد بالملکه، معاش و معاد. در این میان عقل معاش ـ به معنای تدبیر امور زندگی مادی ـ در میان مردم رواج بیشتری دارد به گونه‌ای که از دیدگاه ایشان عاقل، فردی است که به منافع مادی خویش توجه بیشتری داشته باشد و بتواند زندگی بهتری را برای خویش فراهم کند، این موضوع در روایات ائمه اطهار(ع) نیز مورد توجه قرار گرفته است؛ از این‌رو حضرات معصومین(ع) نیز به تدبیر امور زندگی و تلاش برای زندگی بهتر تأکید کرده‌اند؛ برای نمونه، رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) خطاب به اصحاب خویش فرمودند: «بعضی از گناهان به وسیله نماز و صدقه هم آمرزیده نمی شوند» اصحاب پرسیدند: یا رسول الله! پس چه چیز موجب آمرزش آن است؟ فرمودند: جدیت و تلاش در طلب معیشت.»[6]

عقل معاش گرچه مورد تأکید روایات است، ولی بعضی اوقات دچار آفت می‌شود به گونه‌ای که تمام هم و غم انسان را محدود به عالم ماده و جسم خاکی می‌کند آنچنان که انسان سرای آخرت را به فراموشی سپرده و نهایت تدبیرش این می‌شود که از لذت‌های مادی بهره بیشتری ببرد. آنچنان که خدای متعال در وصف کافران که چنین ویژگی در آنها به چشم می‌خورد این گونه می‌فرماید: «الَّذِينَ يَسْتَحِبُّونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا عَلَى الْآخِرَةِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا أُولَئِكَ فِي ضَلَالٍ بَعِيدٍ[ابراهیم/3] همانان كه زندگى دنيا را بر آخرت ترجيح مى‌دهند و مانع راه خدا مى‌شوند و آن را كج مى‌شمارند. آنانند كه در گمراهى دور و درازى هستند.»

از این‌رو در روایات از این حالت انسان تعبیر به عقل نشده است، بلکه از آن به عنوان شیطنت یاد شده، آن چنان که امام صادق(علیه‌السلام) درباره عقل و زیرکی معاویه این گونه می‌فرماید: «آن نيرنگست، آن شيطنت است، آن نمايش عقل را دارد ولى عقل نيست.»[7] از این‌رو عقل معاش زمانی می‌تواند انسان را به سرمنزل مقصود که عبادت خدای متعال و رسیدن به بهشت برین است برساند که تحت تدبیر عقل معاد قرار بگیرد.

نویسنده: محمدعلی کمالی نسب

پی‌نوشت
[1]. بحار الأنوار،علامه مجلسی، دار إحياء التراث العربي،ج‏1، ص: 137
[2]. بحار الأنوار، ج‏1، ص: 91
[3]. بحار الأنوار، ج‏1، ص: 99.
[4]. بحار الأنوار، ج‏1، ص: 96.
[5]. هداية الأمة إلى أحكام الأئمة عليهم السلام، شيخ حر عاملى‏، آستانة الرضوية المقدسة، ج-1، ص: 4
[6]. بحار الأنوار، ج‏70، ص: 157
[7] بحار الأنوار، ج‏33، ص: 170.