فرصت‌های پژوهشی جهت بررسی مبانی قرآنی بیانیه گام دوم انقلاب

به گزارش خبرنگار ایکنا، وبینار «مبانی قرآنی بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی و فرصت‌های پژوهشی پیش رو» امروز دوشنبه، 24 آذرماه، با سخنرانی آتنا بهادری، عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه الزهرا(س) برگزار شد. متن سخنان آتنا بهادری در ادامه می‌آید: 

رهبر معظم انقلاب در 22 بهمن 97 بیانیه راهبردی گام دوم انقلاب را منتشر کردند. ایشان در نوشته‌های خود تأکید زیادی بر آیات قرآن دارند، لذا در اینجا بنا داریم این بیانیه را بر قرآن عرضه و چشم‌انداز بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی را از منظر قرآنی بررسی کنیم. در بررسی این بیانیه متوجه می‌شویم که چشم‌انداز، تحقق تمدن اسلامی و آمادگی برای طلوع ولایت عظمی است. از منظر راه طی شده نیز جمهوری اسلامی ایران از نقطه صفر شروع کرده و از کشوری عقب مانده به سرعت پیشرفت در عرصه‌های مختلف را آغاز کرد و در زمینه شرایط امروز نیز آمده است که بخشی از مسیر طی شده و با خودسازی، جامعه‌سازی و تمدن‌سازی وارد گام دوم می‌شویم.

در این بیانیه در مورد مهم‌ترین ظرفیت‌های کشور به نیروی جوان و تحصیل‌کرده با روحیه انقلابی، برخورداری از 70 درصد ذخایر معدنی جهان، موقعیت جغرافیایی استثنایی، سواحل طولانی، زمین‌های حاصلخیز، اقتصاد بزرگ و متنوع و... اشاره شده است. رهبر معظم انقلاب در زمینه مهم‌ترین فرصت‌های انقلاب اسلامی نیز اشاره کرده‌اند که دشمن با اضمحلالی قریب‌الوقوع روبه‌رو است، اما جمهوری اسلامی ایران بیشترین ظرفیت‌های استفاده نشده جهان را در اختیار دارد.

در این بیانیه، مهم‌ترین آسیب، بی‌توجهی به شعارهای انقلاب تلقی شده و مهم‌ترین تهدیدها نیز ابزارهای رسانه‌ای پیشرفته و فراگیر که امکان خطرناکی در اختیار کانون‌های ضد معنویت و اخلاق گذاشته، معرفی شده است. در این راستا اولین و ریشه‌ای‌ترین وظیفه جوانان شکستن محاصره تبلیغاتی، پرورش نهال امید به آینده و ناامیدی‌ستیزی در خود و دیگران است. تکالیف دائمی جوانان نیز مسئولیت‌پذیری، استفاده از تجارب و عبرت‌های گذشته، حراست از انقلاب، دستیابی به قله‌های دانش، معنویت، اخلاق، اقتصاد، عزت، عدالت، استقلال و آزادی است تا انقلاب را هرچه بیشتر به آرمانش که ایجاد تمدن نوین اسلامی و طلوع خورشید ولایت عظمی است نزدیک کند.

عبرت گرفتن از تاریخ و صبر داشتن در مقابل مشکلات به میزان زیادی در قرآن کریم دیده شده است مثلاً در آیه 18 سوره سجده آمده است: «أَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِنًا كَمَنْ كَانَ فَاسِقًا ۚ لَا يَسْتَوُونَ؛ آیا آن کس که ایمان آورده حالش در قیامت مانند کسی است که کافر بوده؟ هرگز یکسان نخواهند بود» یعنی باید صبر و شکر داشته و قدردان داشته باشید. در آیه 9 سوره زمر نیز آمده است: «أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ ۗ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ ۗ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ؛ آیا آن کس که شب و روز به کفر و عصیان مشغول است، بهتر است یا آن کس که ساعات شب را به طاعت خدا به سجود و قیام پردازد و از عذاب آخرت ترسان و به رحمت الهی امیدوار است؟ بگو: آیا آنان که اهل علم و دانشند با مردم جاهل نادان یکسانند؟ منحصراً خردمندان متذکر این مطلبند».

در آیه 30 سوره رعد نیز درباره اهمیت توکل بر خدای متعال آمده است: «كَذَٰلِكَ أَرْسَلْنَاكَ فِي أُمَّةٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهَا أُمَمٌ لِتَتْلُوَ عَلَيْهِمُ الَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَهُمْ يَكْفُرُونَ بِالرَّحْمَٰنِ ۚ قُلْ هُوَ رَبِّي لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ مَتَابِ؛ ما تو را میان خلقی به رسالت فرستادیم که پیش از این هم پیغمبران و امت‌های دیگر به جایشان بوده و در گذشتند امر تازه‌ای نیست که تو را به رسالت فرستادیم تا بر آنها آنچه از ما به وحی بر تو رسد تلاوت کنی در حالی که آنها به خدای مهربان کافر می‌شوند، بگو: او خدای من است و جز او خدایی نیست، من بر او توکل کرده‌ام و روی امیدم همه به سوی اوست» در آیات 5 ابراهیم، 31 لقمان، 19 سبأ و 33 شوری نیز خداوند بر اهمیت صبر و شکرگزاری نعمت‌ها تأکید کرده است، چراکه ذکر تلخی دیروز عامل بیشتر آزادی امروز است. قرآن به بنی اسرائیل تلخی‌های دیروز را یادآوری می‌کند تا قدر پیامبر خود را بدانند و این درسی برای شرایط امروز ما در راستای تحقق بیانیه گام دوم نیز تلقی می‌شود.

در آیه 20 سوره مائده نیز آمده است: «وَإِذْ قَالَ مُوسَىٰ لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَعَلَ فِيكُمْ أَنْبِيَاءَ وَجَعَلَكُمْ مُلُوكًا وَآتَاكُمْ مَا لَمْ يُؤْتِ أَحَدًا مِنَ الْعَالَمِينَ؛ و یاد کن هنگامی که موسی به قوم خود گفت: ای قوم، نعمت خدا را به خاطر آرید آن گاه که در میان شما پیغمبران فرستاد و شما را پادشاهی داد و به شما آنچه را که به هیچ یک از اهل عالم نداد عطا کرد». در واقع این آیه به منزله تنبه نسبت به ناشکری نعمت‌ها است. درباره ایران گذشته باید گفت که رژیمی طاغوتی و برآمده از ظلم و زور حاکم بود. در آیه 54 سوره زخرف آمده است: «فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطَاعُوهُ ۚ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا فَاسِقِينَ؛ و به این تبلیغات دروغ و باطل قومش را ذلیل و زبون داشت تا همه مطیع فرمان وی شدند که آنها مردمی فاسق و نابکار بودند». این نشانه‌ای است که طاغوت خود را خفیف و خوار می‌کند. رژیم گذشته مردم را در عقب‌ماندگی فکری، سیاسی و اقتصادی نگه داشته بود. یکی از مصادیق قرآنی مقابله با این وضعیت، آیه 164 سوره آل عمران است که خداوند متعال در این آیه فرموده است: «لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ؛ خدا بر اهل ایمان منّت گذاشت که رسولی از خودشان در میان آنان برانگیخت که بر آنها آیات او را تلاوت می‌کند و آنان را پاک می‌گرداند و به آنها علم کتاب (احکام شریعت) و حقایق حکمت می‌آموزد، و همانا پیش از آن در گمراهی آشکار بودند». قرآن کریم همچنین اشاره به رهبری دارد که در مقابل طاغوت می‌ایستد و در آیه 24 سوره طه فرموده است: «اذْهَبْ إِلَىٰ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَىٰ؛ اینک به رسالت به جانب فرعون روانه شو که وی سخت طغیان کرده است».

فرمان الهی به حضرت موسی(ع) این است که به سمت فرعون برو که او طغیانگری کرده است، تکبر دارد و خود را برتر از دیگران می‌داند، لذا دستور الهی این است که این طاغوت باید خوار و خفیف شود. این را در رهبری حضرت امام(ره) نیز می‌بینیم که چگونه پهلوی‌ها را به سخره می‌گرفتند و در نهایت به این دودمان پایان دادند. در آیه 51 سوره غافر آمده است: «إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهَادُ؛ ما که خدای تواناییم البته رسولان خود و اهل ایمان را هم در دنیا ظفر و نصرت می‌دهیم و هم روز قیامت که گواهان اعمال نیک و بد به شهادت برخیزند، مؤمنان را به مقامات بهشتی پاداش می‌دهیم». این وعده خداوند به مؤمنان است که آنان را یاری خواهد داد.

درباره توانایی‌های ایران امروز باید گفت که این انقلاب، دین و دنیار را در کنار هم قرار داده است. مخالفت با مستکبران، حرکت از دشمنی به سمت محبت و از بخل به ایثار و حرکت از تحقیر زن به کرامت زن، از دیگر دستاوردهای انقلاب اسلامی است. ایران امروز توانسته دست‌نشانده‌های استکبار را بیرون کند. یکی از مصادیق این وضعیت، آیه 118 آل عمران که خداوند متعال فرموده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِكُمْ لَا يَأْلُونَكُمْ خَبَالًا وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاءُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَمَا تُخْفِي صُدُورُهُمْ أَكْبَرُ ۚ قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ ۖ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ؛ ای اهل ایمان، از غیر همدینان خود دوست صمیمی همراز نگیرید، چه آنکه آنها از خلل و فساد در کار شما ذرّه‌ای کوتاهی نکنند، آنها مایلند شما همیشه در رنج باشید، دشمنی شما را بر زبان هم آشکار سازند و محققاً آنچه در دل دارند، بیش از آن است. ما به خوبی برای شما بیان آیات کردیم، اگر عقل را به کار بندید». عدم گسستگی از مقاومت، حفظ تمامیت ارضی، باور به ما می‌توانیم و فریب لبخند دشمن را نخوردن از ویژگی‌های دیگر ایران امروز است.

در زمینه نوآوری‌های ایران امروز هم باید گفت که انقلاب اسلامی از ایمان و معرفت اسلامی برآمده است و نظریه دین و دنیا را در کنار هم قرار داده است. شکستن تقسیم دوگانه در جهان و شعار «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» از دیگر موارد قابل توجه در نوآوری‌های جمهوری اسلامی ایران است. در آیه 117 سوره بقره آمده است: «بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ وَإِذَا قَضَىٰ أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ؛ او آفریننده آسمان‌ها و زمین است و چون اراده آفریدن چیزی کند، به محض آنکه گوید: موجود باش، موجود خواهد شد» در واقع خداوند در اینجا خود را به خاطر نوآوری ستایش کرده است.

یکی از مبانی قرآنی این بیانیه، آیه 15 سوره بقره است که به اهمیت مقوله استقلال اشاره دارد. آیات 143 نساء، 51 کهف، و 7 حجرات نیز از آیات مرتبط با اهمیت استقلال مسلمانان هستند. از دیگر مبانی قرآنی این بیانیه که به مقوله آزادی مسلمانان اشاره دارد، آیه 49 سوره بقره است که در این آیه می‌خوانیم: «وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ ۚ وَفِي ذَٰلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ؛ و به یاد آرید هنگامی که شما را از ستم فرعونیان نجات دادیم که از آنها سخت در شکنجه بودید، به حدّی که پسران شما را کشته و زنانتان را زنده نگاه می‌داشتند، و آن بلا و امتحانی بزرگ بود که خدا شما را بدان می‌آزمود». آیات 193 بقره، 12 توبه، 123 اعراف، و 29 غافر نیز از آیات مرتبط با مقوله آزادی هستند. همچنین در این بیانیه، هم بر قانون خدا و هم رأی مردم تأکید شده است. استناد قرآنیِ قانون خدا، آیه 40 سوره یوسف و استناد قرآنی رأی مردم نیز آیه 159 سوره مبارکه آل عمران است.

در این بیانیه بر پاکسازی و طرد نفوذی‌ها تأکید شده است که مبانی قرآنی آن آیه 118 آل عمران است. آیات 47 و 48 سوره توبه و 4 منافقون نیز از دیگر آیاتی هستند که بر طرد نفوذی‌ها تأکید شده است. خداوند متعال تأکید دارد که در بین شما افرادی نفوذی هستند که برای دشمنان اخبار جمع‌آوری می‌کنند، لذا باید آنها را پاکسازی کرد.

در زمینه عزت که به مقوله صلابت، نفوذ‌ناپذیری و عدم عقب‌نشینی اشاره دارد، در آیه 8 سوره منافقون آمده است: «يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ ۚ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَلَٰكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَعْلَمُونَ؛ آنها پنهانی با هم می‌گویند: اگر به مدینه مراجعت کردیم البته اربابان عزّت و ثروت، مسلمانان ذلیل فقیر را از شهر بیرون کنند، و حال آنکه عزّت مخصوص خدا و رسول و اهل ایمان است و ذلّت خاصّ کافران ولیکن منافقان از این معنی آگاه نیستند» امام صادق(ع) نیز فرموده است خداوند امور مسلمان را به خودشان واگذارده، اما اجازه نداده خودشان را ذلیل کنند. مطلب دیگر در این بیانیه توجه زیاد به جوانان است. رهبر انقلاب تأکید دارند که جوان دارای همت بلند، امید، هوشیاری، سرعت عمل، ابتکار، عمل جهادی، روحیه انقلابی، شجاعت، و آماده برداشتن گام‌های بلند در میدان‌های مختلف است. آیه 17 سوره لقمان یکی از مبانی قرآنی توجه به این جوانان در این بیانیه است که رهبر معظم انقلاب در جای جای بیانیه به آن تأکید کرده‌اند، چراکه رشد جوانان در مسائل علمی و اختراعات و صنعت از برکات انقلاب است که افراد را از خودسازی به جامعه‌سازی و تمدن‌سازی هدایت می‌کند.

مقوله دیگر پایبندی به ارزش‌ها است که در این بیانیه مورد تأکید قرار گرفته است. مصداق قرآنی این مقوله، آیه 76 سوره توبه است که خداوند فرموده است: «فَلَمَّا آتَاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ؛ و با این عهد باز چون خدا از فضل و نعمت خود نصیب آنها کرد بر آن بخل ورزیدند و از آن عهد روی گردانیده و از حق اعراض کردند»، مبنای دیگر در این بیانیه، رکود و توقف ممنوع است که در آیات 114 طه، 135 نساء، و 34 حاقه بر آن تأکید شده است. توجه به ظرفیت‌ها، توجه به بایدهای پیش رو و رعایت اولویت‌ها، سه مبنای دیگر در بیانیه گام دوم انقلاب هستند که در آیات 29 و 31 بقره، 13 جائیه، 139 و 141 آل عمران و 215 بقره بر آنها تأکید شده است.

در زمینه نیازهای پژوهشی برخاسته از بیانیه گام دوم انقلاب هم باید گفت که از جمله مهم‌ترین این نیازها شامل بررسی دلایل اقدام برخی ملت‌ها به انقلاب در کشورهای خود، چرایی گرایش پائین ملت‌های ستم‌دیده به انجام انقلاب، تحلیل روانشناختی ملت ایران در خصوص انقلابی‌گری در ادوار مختلف تاریخ، تحلیل مردم‌شناسی ملت ایران در نسبت با انقلابی‌گری در ادوار مختلف تاریخ، تبارشناسی انقلابیون در کشورهای مختلف جهان، گونه‌شناسی انقلاب و وجوه تمایز آن در کشورهای مختلف، تشریح آرمان‌های انقلاب اسلامی، بررسی علل موفقیت چهل ساله انقلاب اسلامی ایران در پایبندی به آرمان‌ها، تجربه‌نگاری حفظ آرمان‌ها در گام اول در راستای حفظ و ترویج آن در گام دوم، شاخص‌های تعالی بخش انقلاب اسلامی نسبت به سایر انقلاب‌های جهان و مقایسه تطبیقی حفظ آرمان‌ها در انقلاب اسلامی و انقلاب‌های عربی هستند.

از دیگر مواردی که پژوهشگران می‌توانند مورد بررسی قرار دهند، شامل ارائه راهبردهای تحقق کامل فرآیندهای تمدن‌سازی در چارچوب اندیشه انقلاب اسلامی، ارائه الگوی کاربردی خودسازی برای تحقق تمدن نوین اسلامی، بررسی نقش خودسازی فردی جامعه در تداوم انقلاب اسلامی، نقش اصول و مبانی اعتقادی ملت ایران در تدوام انقلاب اسلامی، بررسی علل رویگردانی مسئولان جمهوری اسلامی ایران از ارزش‌های دینی، بررسی عوامل مؤثر در واگرایی برخی از مسئولان نسبت به رویکردهای انقلابی، بررسی تطابق شعارهای جهانی انقلاب اسلامی با آیات قران کریم، بررسی جایگاه نقد و انتقاد در آیات و روایات، بررسی ابعاد انفعال‌ناپذیری انقلاب اسلامی در چهل سال اخیر، بررسی مصادیق نقدپذیری انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی و تبیین چرایی تجدیدنظرناپذیر بودن انقلاب اسلامی، هستند.

اینها مواردی هستند که انجام پژوهش در رابطه با آنها از سوی جامعه دانشگاهی دارای ضرورت است و زمینه‌های بسیاری هم در قرآن و حدیث وجود دارد که می‌تواند محل پژوهش قرار گیرد تا ان‌شاءالله بتوانیم در پرورش درخت انقلاب اسلامی مؤثر واقع شویم.