فوت کوزه‌گری پژوهش از نظر نعمت‌الله فاضلی
نعمت‌الله فاضلی در یادداشتی که در اختیار ایکنا قرار داده، به مهمترین موارد موفقیت در عرصه پژوهش اشاره کرد.
به گزارش ایکنا، نعمت‌الله فاضلی یادداشتی درباره اهمیت ضرب‌المثل‌ها در پژوهش به رشته تحریر درآورده است که متن آن از نظر می‌گذرد:
«معمولا دانشجویانم می‌پرسند که چگونه می‌اندیشم؟ منظورشان این نیست که به آنها درباره روش تحقیق چیزی بگویم. آنها کنجکاو‌ند که «فوت کوزه‌گری» یا به قول انگلیسی‌ها tricks of the trade را به آنها بیاموزم. از قضا هوارد بکر جامعه‌شناس بلندآوازه کتابی با همین عنوان دارد که در سال 1998 نوشت و گمانم آخرین اثر او باشد. بکر در این کتاب فوت کوزه‌گری در فرایند تحقیق را توضیح می‌دهد و به نکته‌ها و راهبردهایی توجه می‌کند که در کتاب‌های روش تحقیق وجود ندارند.
یکی از فوت‌های کوزه‌گری من توجه به مثل‌ها، ضرب‌المثل‌ها و گزین‌گویه‌ها و جملات قصار است. اینها از جمله راهنماهایم در زندگی فکری‌ام هستند. شرح و بسط چگونگی سروکارم با گزین‌گویه‌ها قصه درازی است و حوصله‌تان را سر می‌برد. اما در حد اشاره خالی از لطف نیست که چیزی بنویسم.
یکی از تجربه‌های لذتبخش در زندگی‌ام خواندن کلمات و عبارت‌های درس‌آموز است که به «کلمات قصار» مشهورند. گزین‌گویی هم گفته می‌شود. کلمات قصار در چند واژه کوتاه دنیایی از ایده‌ها و ارزش‌ها را در آدم شکل می‌دهند.
لحظه‌ای به این عبارت مارتین هایدگر بیندیشید: «پرسیدن تقویت تفکر است». یا کلمات قصار امام علی (ع) را در نظر بگیرید. از ایشان است که «ستم صاحب خود را هلاک می‌گرداند». این عبارت‌ها ما را دعوت می‌کنند به اندیشیدن و تغییر کردن. من هم با ماکسیم کورکی هم عقیده‌ام که «تبدیل کلمه به کردار دشوارتر از تبدیلِ کردار به کلمه است؛» اما همین کلمات قصار کمک حال ما هستند برای تبدیل شدن آنها به کردار.
گزین‌گویی (aphorism) سابقه‌ای دیرین در تاریخ زبان و اندیشه دارد. همیشه هم مشتاقانی داشته و دارد. در هر زمانی هم منطق اجتماعی خاصی زمینه محبوبیت گزین‌گویی را ایجاد کرده است. در گذشته سیطره زبان شعر در جهان اندیشه و اکنون سیطره مینیمالیسم.
گزین‌گویی همیشه خواهد ماند چرا که قابلیت‌هایی دارد که دوام آن را تضمین می‌کند. هر گروه اجتماعی، سبک و سیاق و حال و هوای خودش، و شکلی از گزین‌گویی را دارد. رانندگان هم مانند فیلسوفان، گزین‌گویی خود را دارند. جوانان هم در خرده فرهنگشان زبان مخفی و کلمات قصار شنیدنی بکار می‌برند که سرشار از ایجاز و در عین حال پر از انرژی است. دهقانان و روستاییان هم مانند ادیبان، زبانی انباشته از گزین‌گویی‌های خاص خود را آفریده‌‌اند. من هم در زندگی فکری‌ام با شکل‌های خاصی از گزین‌گویی زندگی کرده‌ام.
هر گزینه‌گویی نمایشی از توانایی و قدرت زبان است. احساس می‌کنم واژه‌ها در گزین‌گویی فراتر از خود می‌روند. گویی قفس تنگ زبان در گزین‌گویی شکسته می‌شود. نکته‌بینی و نکته‌پردازی هنر بزرگ انسانی است. کلمات قصار این هنر بزرگ را نمایندگی می‌کند. هر عبارت قصار دریایی از انسان‌بودگی است.
از دوران دبیرستان این علاقه را داشتم. در زمان دانشجویی‌ام در دوره کارشناسی دفتر بزرگی داشتم که در آن کلمات قصار و اشعار دلنشین را می‌نوشتم. این عبارت را از ماکس وبر از همان زمان یادم هست که «برای انسان در مقام انسان، تنها چیزی ارزشمند است که او بتواند با شور و از خودگذشتگی آن را دنبال کند». این عبارت مدت‌ها ذهنم را در‌گیر کرده بود. اما در این عبارت هیجان و انرژی زیادی وجود دارد. وقتی اولین‌بار این عبارت کانت که «جرأت دانستن داشته باش» را خواندم هیچ تصوری از معنای آن نداشتم، اما نهیب بزرگی برایم بود. دوره کارشناسی را با این عبارت‌های زیبا زندگی می کردم.
از آن زمان تاکنون به این کار همچنان علاقه دارم. با ظهور شبکه‌های اجتماعی و تلگرام، دسترسی به عبارت‌ها آسان و فراوان شده است. پیش از این خودم آنها را می‌نوشتم. چندین دفتر پر شده از این عبارت‌ها دارم. هنوز هم گاه و بی‌گاه می‌نویسم‌ولی نه به اندازه پیش.
دوست و همکار اندیشمندم یونس شکرخواه در کانال تلگرامی‌اش «عرصه ارتباطی» عادت دارد هر روز یک عبارت قصار منتشر کند. از مشتریان پروپا قرص عبارت‌هایش هستم و آنها در بخش گفت‌و‌گوهای کانالم بازنشر می‌کنم. از این طریق با یونس و عبارت‌هایش زندگی می‌کنم.
ریشه این علاقه‌ام در این است که این جملات مرا به چیزهای خوب و دوست داشتنی و ارزش‌های انسانی دعوت و یادآوری می‌کنند. مواقع زیادی خواندن این عبارت‌ها الهام بخش فکری تازه برایم بوده است. گاهی هم باعث شده‌اند که حس بهتری پیدا کنم. گاهی هم در انجام کاری خوب ترغیب شده‌ام. در سخنرانی‌ها و کلاس‌های درس از گزین‌گویی‌ها زیاد استفاده می‌کنم.
سال 1362 وقتی در کنکور رشته پژوهشگری پذیرفته شدم دایی هاشم خان مرا توصیه کرد که از شعر و مثل غافل نشوم و به قول او علم اجتماعی را در همین کلمات قصار هم می‌توان یافت. مرد فرهیخته و دنیا دیده‌ای بود. سخن او بر دلم نشست. همیشه هنگام خواندن جملات قصار یاد دایی خدا بیامرزم هم می‌افتم. نتیجه‌ای که در این سی سال از خواندن عبارت‌های درس‌آموز و کلمات قصار گرفته‌ام این است که یادآوری ارزش‌ها برای انسان ضروری است.
می‌دانید برای من خواندن کلمات قصار فقط خواندن چیزی نیست، گاهی انجام دادن کاری است. وقتی به این سخن سارتر می اندیشم که «انسان همان است که انجام می‌دهد»، گمان می‌کنم تکرار و تداوم طولانی خواندن و نوشتن کلمات قصار، ذهنم را قصار‌گونه کرده است.
برخی کلمات قصار را عمیقا باور دارم و برای آن تلاش می‌کنم. مثل این سخن دورکیم که «دانشمند اجتماعی علاوه بر کار دقیقا علمی‌اش وظیفه دارد که در صحنه عمومی کشور نیز نقش ایفا کند». کلمات قصار مرا به انسان بودن و شدن و انسان ورزی دعوت و یادآوری می کنند. هر کدام از عبارت‌هایی که خوانده‌ام مانند نسیمی دلپذیر بر جانم نشسته است. این کلمات واقعا گوارا هستند و عطش انسان شدن را در آدم بیش‌تر می کنند. برای من این طور بوده است. شما را نمی‌دانم.
اکنون نوشتن گزین‌گویی با تصویر و صدا در آمیخته است. در شبکه‌های اجتماعی گزین گویی‌ها را در قاب تصویر و موسیقی قرار می‌دهند و قدرت اثرگذاری آنها را چند برابر می‌کنند. گویی در عصر گزین‌گویی به سر می‌بریم. گزین‌گویی پیامبر زندگی پسامدرن شده است. اینها جای شعر را گرفته‌اند. شعور ما به گزین‌گویی گره خورده است. در و دیوار شهرهای ایران با گزین گویی ها آذین‌بندی شده، فضاهای مجازی به زیور کلمات ناب تزئین شده‌اند، کتاب‌ها و متون هم راوی گزین گویی‌ها هستند.
روح ایرانی استقبال پرشوری از کلمات می‌کند. هر گزین‌گویی تلنگری است برای ما. اگرچه نمی‌دانم در نهایت این تلنگرها تا کجا ما را می‌برند و تغییر می‌دهند. هر چه هست روزگار گزین‌گویی است. شاید روزگاری هم برسد که پایان این عصر باشد. اما در آن روزگار مردمان نوستالژی زمانه و زبان ما را خواهند داشت.
قدرت گزین‌گویی را باید در قدرت زبان و آگاهی انسان جستجو کرد. مثل چینی‌ای هست که می‌گوید: «یک حرف محبت‌آمیز می‌تواند به سه ماه زمستان گرما ببخشد». اگر چنین باشد، یک حرف حکمت‌آمیز هم لابد می‌تواند سه روز یا لااقل سه ساعت ما را در اندیشه فرو ببرد!
گمان می‌کنم دنیای گزین‌گویی هرگز تمام نشود؛ زیرا نوع بشر نیازمند چنین فرم از آگاهی است. هر چند ممکن است روزگاران آینده گزین‌گویی شکل‌های تازه‌ای یابد.
گزین‌گویی‌های عصر ما منطبق با فرهنگ جهانی شده ما هستند. اکنون ما سخنان زرتشت، کنفسیوس، اردشیر بابکان، قابوس نامه، جفرسون، بودا، امام علی (ع)، کانت، کافکا و صادق هدایت و همه را یکجا نقل می‌کنیم. چنین است فرهنگ گزین‌گویی که ماهیتی بشردوستانه و چندفرهنگی و دموکراتیک دارد.»
انتهای پیام
