نفی تفکر انسان‌وارگی خداوند در سوره توحید
استاد دانشگاه قرآن و حدیث با بیان اینکه رویکرد انسان‌وارگی در مکاتب غیردینی وارد فضای ادیان توحیدی شده است، اظهار کرد: گاهی ساده از برخی آیات مانند «لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ» گذر می‌کنیم، ولی قرآن در این عبارت کوتاه محصول تفکر انسان‌وارگی خدا را زیر سؤال برده و به چالش می‌کشد. ائمه(ع) هم در تداوم این مسیر، با تبیین معرفت توحیدی به نقد و نفی این تفکر پرداختند.
به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد رنجبرحسینی، عضو هیئت علمی گروه کلام دانشگاه قرآن و حدیث، 22 دی‌ماه، در نشست علمی «الهیات تنزیهی با رویکرد انتقادی به انگاره‌های انسان‌وارگی در احادیث خداشناسی کتاب عیون اخبار الرضا(ع)» از سلسله نشست‌های کتاب عیون اخبارالرضا(ع)، گفت: در مکاتب غیردینی چون انسانی به خدا نگاه می‌کردند خدا را انسان‌واره توصیف می‌کنند؛ همین رویکرد کم‌کم وارد فضای ادیان توحیدی هم شده است که نمونه آن در مسیحیت و عقیده تثلیث دیده می‌شود.
وی افزود: قرآن کریم در سوره توحید به نقد چنین نگاهی پرداخته است؛ ما گاهی خیلی ساده از آیات این سوره مثلا «لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ» گذر می‌کنیم، ولی قرآن در این عبارت کوتاه محصول تفکر انسان‌وارگی خدا را زیر سؤال برده و به چالش می‌کشد. ائمه(ع) هم در تداوم این مسیر، با تبیین معرفت توحیدی به نقد و نفی این تفکر پرداختند.
رنجبر حسینی اضافه کرد: امام علی(ع) در خطبه اول نهج‌البلاغه فرموده است که پیامبر(ص) در زمانی پیامبر شد که مردم فرقه‌های متعدد بودند و برخی خدا را تشبیه به جسم می‌کردند؛ بنابراین اولین نقد بعد از قرآن بر تفکر انسان‌وارگی خدا از سوی پیامبر(ص) و ائمه(ع) صورت گرفته است. امام رضا(ع) هم در روایاتی این تفکر را رد کرده‌اند؛ در روایتی که صفّار نقل کرده آمده است که حضرت بر سر قبری نشسته و در حالی که فاتحه می‌خوانند دست بر آن نهادند و فرمودند که خدایا من بری هستم از کسانی که با تشبیه تو را طلب می‌کنند و تو برتر از آن هستی که به تشبیه در بیایی. در روایت مفصل دیگری آمده است که نشناخت کسی که بخواهد ذات خدا را با تشبیه بشناسد.
استاد دانشگاه قرآن و حدیث بیان کرد: در اینجا سؤال این است که اگر امام تشبیه خدا را به انسان و موجودات نقد می‌کنند مقصود از تشبیه چیست؟ پاسخ این است که اگر ما خدا را با صفات مخلوق در نظر بگیریم نوعی از تشبیه است؛ زیرا هر آنچه در خلق خدا هست در خالق یافت نمی‌شود و هر آنچه در ممکن‌الوجود هست در صانع محال است؛ بر خداوند حرکت و سکون، جاری نمی‌شود؛ زیرا چگونه بر خداوند چیزی جاری شود که خداوند خودش خالق آن است.
مواجهه امام رضا(ع) با تفکر انسان‌وارگی خدا
وی افزود: پس اگر خدا را با مخلوقات همجنس و همسنخ دانستیم، به نوعی خدا را انسان‌واره دیدن است؛ زیرا مهمترین ویژگی انسان ماهیت و زمان‌مندی و مکان‌مندی و حدوث، چیستی، اعراض، فعل، قوه و استعداد است. شیخ صدوق نقل کرده گروهی نزد امام رضا(ع) آمدند و گفتند: ما 3 سؤال داریم که اگر پاسخ بدهی می‌فهمیم عالم هستی. اینکه در مورد امام رضا تعبیر عالم آل محمد(ص) به کار رفته منشأ گرفته از همین بحث است. آنان پرسیدند: خدا کجاست، خدا چگونه است و تکیه‌گاه خدا چیست؟ حضرت فرمودند: خداوند خودش کیفیت و چگونگی را خلق کرده است؛ خدا مکان را خلق کرده و مکان‌مند نیست و تکیه‌اش بر قدرت اوست؛ زیرا او بر کل شیء قادر است.
رنجبر حسینی اظهار کرد: در عیون روایت دیگری هم درباره مناظره امام با یکی از زنادقه که ناظر به برهان معقولیت، بیان شده؛ این زندیق ابتدا منکر خدا بود، ولی در حین بحث کمی از جزمیت خود در انکار عقب‌نشینی کرد. در این حال از امام(ع) پرسید که خدا چیست و چگونه است؟ امام هم پاسخ فوق را داده و فرمودند که خدا چیستی و مکان ندارد و با حس درک نمی‌شود.
استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه یکی از ویژگی‌های انسان رؤیت است، تصریح کرد: رؤیت خدا در اندیشه‌های غیر توحیدی خیلی رواج داشته و در بین پیروان ادیان هم وجود دارد؛ نمونه آن مواجهه بنی اسرائیل با موسی بر سر دیدن خداست. در دوره امام رضا(ع) و سایر ائمه(ع) هم معتزله و برخی فرقه‌های دیگر چنین رویکردی داشته‌اند؛ لذا روایات نفی مشاهده خدا در عیون اخبارالرضا(ع) مفصل است.
رنجبر حسینی اضافه کرد: یکی از نگاه‌های تشبیهی، قدیم دانستن عالَم به همراه خداوند است، ولی امام رضا(ع) ازلی بودن خدا و حدوث مخلوقات را در روایات متعدد بیان فرموده‌اند؛ امام(ع) با استدلالی زیبا ازلی بودن خدا را ثبات کرده و فرموده‌اند که خدا قدیم ذاتی و زمانی است و خردمندان قدیم بودن را اعجاز می‌دانند؛ هیچ چیزی قبل و همراه خدا نیست, زیرا اگر شیئی ازلی باشد در این صورت خدا خالق او نخواهد بود. بنابراین تفاوت خدا با مخلوقات هم در این است که خدا صانع است و البته صناعت خالق و مخلوق یکی نیست.
3 دیدگاه درباره بینونت خالق و مخلوق
وی درباره بینونت میان خالق و مخلوق گفت: در این زمنیه سه دیدگاه سنخیت، عینیت و بینونت وجود دارد؛ سنخیت خالق و مخلوق را هم سنخ هم می‌دانند و در وجود تشکیک قائل هستند؛ در دیدگاه عینیت، همه چیز خداست و بینونت در نگاه متکلمان وجود دارد؛ البته میان بسیاری از علما در عینونت صفات خالق و مخلوق تردیدی وجود ندارد.
استاد دانشگاه قرآن و حدیث با بیان اینکه روایات متعددی از جمله روایت از امام صادق(ع) داریم که خداوند از خلق و خلق از خدا خالی است، ادامه داد: امام رضا(ع) فرمودند: ذات خداوند حقیقت و واقعیت است؛ کنه این ذات فاصله میان خدا و خلق است و این مغایرت باعث محدودشدن مخلوقات است؛ امام(ع) هر نوع مشابهت مخلوق و خالق را رد می‌کند که اولین آن مشابهت وجودی است. البته در فلسفه صدرا گفته شده که وجود مفهومی تشکیکی است یعنی وجود خدا با انسان یکی است و تفاوت در مراتب وجود است ولی پاسخ مخالفان صدرا این است که مفهوم وجود، ماهوی نیست.
وی گفت: روایات اصل صفات را برای خدا اثبات می‌کنند ولی وقتی به چگونگی و کیفوفیت می‌رسند تشبیه را نفی فرموده‌اند، یعنی اثبات لاتشبیه مطرح است. کسانی مانند ابن سینا معتقدند که میان دو مخلوق هم بینونت وجود دارد چه رسد به مخلوق و خالق. در روایات هم تأکید بر الهیات سلبی دارد تا گرفتار بحث تشبیه نشویم یعنی قدرت و علم و حکمت را برای خدا اثبات می‌کنیم و می‌پذیریم ولی کیفیت آن را سلبی و نه ایجابی می‌دانیم زیرا اگر ایجابی بدانیم ناگزیر از تشبیه هستیم.
وی با بیان اینکه ما هر طور بخواهیم خدا را وصف کنیم به خطای انسانی می‌افتیم، تأکید کرد: تنها مفهومی که نمی‌توانیم صورت‌سازی و تصویرسازی کنیم ذات خداست ولی برای ملائکه و سایر مخلوقات ماوراء ماده می‌توانیم و اشکالی هم ندارد.
انتهای پیام
