پیوستگی خرد فلسفی پیش و پس از اسلام در ایران

به گزارش ایکنا، نشست «رونمایی از کتاب منتخبات فلسفه در ایران»، شامگاه یکشنبه 17 اسفند به صورت مجازی و به همت خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد. در ادامه متن سخنان مهدی فدایی‌مهربانی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران را می‌خوانید؛

کتاب از زرتشت تا خیام جلد اول از مجموعه کتاب‌های منتخبات فلسفه در ایران است که اساتید دکتر نصر و دکتر امین‌رضوی زحمت ویراستاری آن را کشیدند و بر آن نظارت کردند. کتاب، اثر مهمی است که تعداد زیادی از اساتید بزرگ فلسفه اسلامی در جهان و کشورهای مختلف در آن مشارکت داشتند و حدود 150 نفر از اساتید بزرگ در این کار مشارکت داشتند و اثر بسیار قابل تاملی است. طوری که آقای دکتر نصر نیز به آن اشاره کردند که عنوان تخت جمشید فلسفه در ایران را روی آن گذاشتند.

عنوان جلد اول که از زرتشت تا خیام است که نشان می‌دهد خرد فلسفی در ایران پیش و پس از اسلام پیوستگی دارد و به نوعی آنطور که کربن نیز به آن اشاره می‌کرد، ایرانی‌ها روحیه‌ای داشتند که این روحیه موجب شده که ایرانی‌ها بار اصلی تامل فلسفی را به دوش بکشند و اگر فلاسفه مسلمان را نگاه کنید به غیر از دو یا سه استثنا همگی ایرانی هستند، اما این ایرانی بودن نمودی پیدا نکرده است. البته فلاسفه نیز در صدد این نبودند که بر هویت قومی خود تاکید کنند و زمانی که با شکل‌گیری هویت ملی در دوره جدید تقسیمات جغرافیایی ایجاد شده این هویت ایرانی نیز تکه‌پاره شده است. وقتی که از ایرانی سخن می‌گوییم نباید تصور شود که با مرزهای جغرافیایی از ایران سخن می‌گوییم.

وقتی از ایرانی بودن سخن می‌گوییم ایران یک هویت است بیش از اینکه بخواهد یک محدوده جغرافیایی باشد. محدوده‌های جغرافیایی یک رویداد اعتباری هستند و ما در جهان بیرون، چیزی با این عنوان نداریم، اما هویت‌ها پیش از این وجود داشتند، مثلا هویت ایرانی وجود داشته و در این هویت ایرانی با افغانستان و یا تاجیکستان و ... مشترک هستیم. این ایرانی بودن خیلی برای تاریخ فلسفه در تمدن اسلامی مهم است، چون این تمدن است که دارد بار اصلی این خردورزی فلسفی را به دوش می‌کشد که متاسفانه در تاریخ فلسفه‌های مختلف این نکته چه‌بسا برعکس نشان داده شده است. در تاریخ فلسفه‌ها عنوان را تاریخ فلسفه عربی گذاشته‌اند و کارهایی که ماجد فخری انجام داده و یا کسانی که با موضع نقادانه به این میراث فکری نگاه می‌کنند نیز عنصر عربیت را دخیل کرده‌اند، اما عنوان منتخبات فلسفه در ایران به نحوی است که یک وجه تمایزش عنوان ایران است که در تیتر اصلی این مجموعه آمده است.

یعنی ما تاکید خاصی را در این زمینه می‌بینیم و اگر بخواهیم با نگاه ملی نگاه کنیم و فلاسفه‌ای که متعلق به فرهنگ ایرانی بودند را مستثنی کنیم، فیلسوف خاصی نمی‌ماند. بنابراین در این کار نقش ایرانیان در انتقال خرد فلسفی از پیش از اسلام و به پس از اسلام و طول دوران اسلامی را می‌بینید. البته مجلدات بعدی این کتاب نیز مهم هستند. جلد دوم این مجموعه تفکر اسماعیلی در عصر کلاسیک است که به فلاسفه اسماعیلی می‌پردازد و جلد بسیار مهمی است و امیدوارم بتوانیم تا سال بعد مجلد دوم را نیز منتشر کنیم. جلد سوم کلام فلسفی در دوران میانه و پس از آن است و جلد چهارم نیز از مکتب اشراق تا عرفان فلسفی نام دارد و جلد پنجم هم از مکتب شیراز تا قرن بیستم است و دلیل آوردن قرن بیستم این است که مخاطبین اصلی این اثر غربی‌ها هستند و زبان کتاب انگلیسی است.

در مورد اینکه این اثر چطور به زبان انگلیسی منتشر شده حرف‌های لازم زده شده است اما بخش فارسی را زمانی که شروع کردیم ،سال 94 بود و به فکر چنین کاری افتادیم و می‌دانستیم که اساتید نیز تمایل دارند که این متن در ایران نیز منتشر شود. صحبت‌های اولیه‌ای صورت گرفت و با دکتر امین‌رضوی یکبار در مشهد ملاقاتی داشتیم و صحبت‌هایی کردیم. آن زمان نمی‌شد با دکتر نصر در ایران دیدار کرد و البته زمانی که بنده در واشنگتن با ایشان دیدار کردیم مفصلا در این زمینه صحبت کردیم و به هر حال قرار شد که کار را شروع کنیم و همان‌جا بیشتر کار جلد اول انجام شده بود. در این چند سال این کار دشواری‌های زیادی هم داشت. یکی اینکه متن‌ها باید جمع‌آوری و ترجمه می‌شدند و اگر ترجمه داشتند ترجمه‌ها باید بازبینی می‌شدند و باید ترجمه‌ها با متن‌های اصلی مقابله می‌شد.

اگر یک متن عربی بود که ترجمه شده بود، باید این متن عربی را با متن فارسی موجود مقابله می‌کردیم و البته با بخش‌های انگلیسی نیز مقابله‌هایی کردیم. بنابراین این کار وقت‌گیر بود و متوجه شدیم برخی از متون نیز ترجمه‌های خوبی ندارند و ما باید مجدد آنها را ترجمه می‌کردیم. به هر تقدیر اینها انجام شد و ویراستاری هم صورت گرفت و به نوبت قرار گرفتند و آماده چاپ شدند. نکته دیگر اینکه اگر نسخه انگلیسی را با فارسی مقایسه کنید تغییراتی می‌بینید. این متن منتخبات است و به سبک و سیاق منتخاب کربن و آشتیانی است اما تفاوت‌هایی هم دارد و آن اینکه در خلال این منتخبات پنج جلدی شروح هم وجود دارد.

برای هر بخش نیز مقدماتی نوشته شده است و با سه مقدمه مواجه هستیم مقدمه برای بخش‌ها، فلاسفه و هر اثر نوشته شده و جایگاه هر اثر در این تاریخ فلسفه شرح داده شده است. برای این بخش‌ها نیز با اساتید هماهنگی‌های لازم صورت گرفته و در نسخه فارسی نیز اتفاقاتی افتاده است، از جمله اضافه کردن تصاویر و جملات مهم که به کار جذابیت دهد، چون خواندن این متون قدیمی شاید دشوار باشد و سعی کردیم کار را جذاب ارائه دهیم.

نسخه فارسی یکی دو متنِ نیز اضافه دارد؛ از جمله رساله مانوی شاپورگان به این متن فارسی اضافه شده که بسیار مهم است و متن دیگری نیز که حکمی و فلسفی است به متن افزوده شده و همه اینها مزیت‌هایی است که در نسخه فارسی وجود دارد. این کتاب قریب به یکسال در ارشاد جواز نمی‌گرفت و ظاهرا بیشتر روی ویراستار اصلی متن اشکال ایجاد شده بود و نه به دلیل اینکه اثر چیزی داشته باشد، چون اثر آکادمیک است. لذا سوالاتی بود که آیا متن حذفیات دارد یا خیر که باید بگویم حذفیات ندارد و توانستیم با لطف برخی از آقایان این جواز را بگیریم و منتشر شود.