نخستین آیات نازل شده بر پیامبر(ص) چیست / نزول سوره علق مدتی بعد از بعثت
استاد دانشگاه قم در تجمیع و تحلیل قرائن تاریخی، قرآنی و روایی نخستین آیات نزول قرآن بیان کرد: سوره حمد اگرچه مانند سایر سوره‌ها از جانب الهی به پیامبر(ص) اعطا شده، اما چیزی غیر از قرآن است؛ به این ترتیب باید گفت که سوره حمد در روز بعثت تعلیم پیامبر(ص) شد و قرآن کریم که با سوره علق شروع شده، نزولش در شب قدر ماه رمضان همان سال است.
جعفر نکونام، استاد دانشگاه قم، در گفت‌وگو با ایکنا، به تشریح آیات نازل شده در بعثت پیامبر(ص) پرداخت و بیان کرد: نظریه مشهور این است که 5 آیه اول سوره علق در زمان مبعث نازل شده است، اما با بررسی‌هایی که داشتم، به نظرم این دیدگاه مشکلاتی دارد و با ظاهر و سیاق آیات سورۀ علق و نیز قرائن دیگر سازگار نیست؛ از جمله اینکه صرفاً در این پنج آیه فقط فرمان قرائت صادر شده و اظهار شده است «اقراء»، ولی معلوم نشده است که پیامبر(ص) باید چه چیزی را بخواند.
وی افزود: بسیار آشکار است، این که ابتدائاً به کسی گفته شود، «به نام پروردگارت بخوان»، او درنمی‌یابد، چه چیزی را بخواند و لذا حق دارد بپرسد من چه چیزی را بخوانم؟ با عنایت به این که گوینده قرآن خداوند حکیم است، طبیعتاً دستور مبهم و لغوی از او صادر نمی‌کند؛ لذا این پنج آیه نمی‌تواند در آغاز بعثت و بدون هیچ سابقه و چیزی که مشخص شده باشد، پیامبر(ص) آن را بخواند، نازل شده باشد.
نزول سوره علق مدتی بعد از بعثت
نکونام افزود: آیه ششم این سوره هم با «کلاّ» شروع شده است که مرسوم نیست، در آغاز کلام قرار بگیرد. «کلاّ» حرف ردع، یعنی رد چیزی است که مذکور یا معهود بوده است؛ لذا آیه 6 به بعد سورۀ علق نیز نمی‌تواند نزول مستقلی داشته باشد؛ بلکه ملحق به صدر سوره یعنی همان پنج آیه اول است و کل سوره هم حاکی است که آن ناظر به شروع رسالت پیامبر(ص) و تکذیب ایشان از سوی قومش و نماز گزاردن پیامبر(ص) در کنار خانه کعبه است؛ به این ترتیب باید سورۀ علق مدتی بعد از مبعث پیامبر(ص) نازل شده باشد.
وی با بیان اینکه از قرائنی دانسته می‌شود که پیامبر(ص) ابتدا در 27 رجب به پیامبری مبعوث شده و نماز گزاردن در کنار خانه کعبه را به همراه حضرت علی(ع) و خدیجه(س) آغاز کرده بود، گفت: حضرت در آن زمان نبوت خویش را به سران قریش اعلان داشتند و آنان نیز پیامبر(ص) را تکذیب و از نمازگزاردن در کنار خانه کعبه نهی کرده بودند. پس از آن بود که سوره علق نازل شده است. از جمله قرائن آن است که در قرآن تصریح شده است که قرآن در ماه مبارک رمضان و در شب قدر نازل شده است و دیگر آن که در روایات مستفیض از فریقین آمده است که مبعث در 27 رجب بوده است.
استاد دانشگاه قم تأکید کرد: با توجه به این که ماه رمضان بعد از رجب و شعبان قرار گرفته و شب قدر در اواخر ماه رمضان است، باید گفت که نزول قرآن حدود دو ماه بعد از مبعث اتفاق افتاده و نزول سورۀ علق در شب قدر ماه رمضان سال اول بوده است.
آموزش سوره حمد در بعثت
وی با بیان اینکه قرائن نشان می‌دهد که نماز از قبل از اسلام هم وجود داشته و مشتمل بر رکوع و سجود بوده است، گفت: چنانکه در قرآن آمده است: «وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهيمَ مُصَلًّی وَ عَهِدْنا إِلی إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطَّائِفينَ وَ الْعاکفينَ وَ الرُّکعِ السُّجُودِ» (بقره،125)؛ از این رو، باید مراد تعلیم نمازی که در روایات آمده است، در روز نخست مبعث به پیامبر(ص) صورت گرفته، عبارت از اضافاتی در آن نماز رایج قبلی بوده باشد و از جمله این اضافات، قرار گرفتن سوره حمد در نماز است؛ چنان که آورده‌اند: سوره حمد در همان روز اول بعثت تعلیم پیامبر(ص) شد و نیز در روایات مستفیض آمده است که «لا صلاة الا بفاتحة الکتاب»؛ یعنی هیچ نمازی بدون سوره حمد نیست و سابقه نداشته است که پیامبر(ص) نمازی را بدون سوره حمد خوانده باشد.
نکونام اضافه کرد: افزون بر این در روایات آمده است که مراد از «سبعاً من المثانی» در آیه «وَ لَقَدْ آتَيْناک سَبْعاً مِنَ الْمَثاني وَ الْقُرْآنَ الْعَظيمَ» (حجر،87) عبارت از سوره حمد است. در این آیه قرآن چیزی متفاوت از حمد دانسته شده است. حال با جمع کردن همه این قرائن به این نتیجه می‌رسیم که سوره حمد اگرچه مانند سایر سوره‌ها، از جانب الهی به پیامبر(ص) اعطا شده، اما چیزی غیر از قرآن است؛ به این ترتیب باید گفت که سوره حمد در روز بعثت تعلیم پیامبر(ص) شد؛ اما قرآن که با سوره علق شروع شده، نزولش در شب قدر ماه رمضان همان سال شروع شده است.
تفاوت ساختاری سوره حمد با دیگر سور
وی افزود: ساختار سوره حمد نیز نشان می‌دهد که با ساختار تمام سوره‌های دیگر فرق دارد. تنها سوره‌ای که از آغاز تا پایانش از پایین به بالا یعنی از بنده به خداست، سوره حمد است؛ یعنی ساختار دعایی دارد؛ اما ساختار تمام سوره‌های دیگر از بالا به پایین یعنی از خدا و فرشتگان به پیامبر(ص) است. ما اگر قرآن این گونه تعریف کنیم که آن عبارت از سوره‌هایی است که ساختاری از بالا به پایین دارد، سوره حمد جزو قرآن دانسته نمی‌شود و به تعبیر آیه 87 سوره حجر غیر از قرآن عظیم است. قرآن عظیم عبارت از مجموعه سوره‌هایی است که طی حدود 23 سال رسالت پیامبر(ص) اسلام خطاب به او و قومش و ناظر به مسائل و مقتضیات آنان القاء شده و در مقام هدایت و ارشاد آنان بوده است.
استاد دانشگاه قم بیان کرد: سوره علق وقتی نازل شد که ابوجهل رئیس وقت قریش مانع از رسالت پیامبر اسلام(ص) و نماز گزاردنش در کنار خانه کعبه شده بود و آن حضرت نیاز پیدا کرده بود، از سوی خدا رهنمود بگیرد که آیا مقاومت کند و همچنان در کنار خانه کعبه نماز بگذارد یا نه. با نزول این سوره، به پیامبر(ص) فرمان داده شد، بر نماز خواندن خود مداومت کند و از فرمان ابوجهل اطاعت نکند. صدر و ذیل سوره علق مؤید این معناست. در قرآن «اقرء» به معنای خواندن نماز هم به کار رفته؛ چنان که آمده است: «أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوک الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّيْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً» (اسراء، 78). مراد از «قرآن الفجر» در این آیه عبارت از نماز صبح است.
وی افزود: البته درست است که طی سوره علق به پیامبر(ص) فرمان داده شد که بر دعوت و نمازگزاردنش در کنار خانه کعبه مداومت ورزد، اما آزار و اذیت ابوجهل و دیگر سران قریش پایان نگرفت. سوره‌های مزمل و مدثر بعد از سوره علق و قلم به همین مناسبت نازل شده و طی آنها تأکید شده پیامبر(ص) همچنان در دعوت به توحید استقامت بورزد.
انتهای پیام
