خیر کثیر؛ میراث مادی و معنوی رسول خدا(ص) / پیام قربانی کردن چیست؟

به گزارش ایکنا؛ هفتمین جلسه از سلسله جلسات تفسیر قرآن شریف لکزایی، دانشیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با محوریت آراء و اندیشه‌‌های امام موسی صدر در کتاب «برای زندگی»، شب گذشته، 31 فروردین‌ماه، با محوریت سوره «کافرون» برگزار شد که در ادامه مشروح آن از نظر می‌گذرد:

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ * فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ * إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ».

سوره کوثر یک نوع هویت‌بخشی به پیامبر(ص) و مسلمین اعطا می‌کند. امام موسی صدر می‌گوید این کوتاه‌ترین سوره است، اما به لحاظ مضمون، واجد یک کثرت، امتداد و جاودانگی است. در باب شأن نزول سوره نیز مباحث مطرح شده است که پیامبر(ص) پس از وفات فرزند پسر یا فرزندان پسرش، با یک شماتتی از جانب مشرکین مواجه می‌شود. اینجا دو اصل را که در دوره جاهلی وجود داشت، باید مورد توجه قرار دهیم؛ یکی از این اصول این است که هیچ رسالت و کاری جز رسالت شخصی و خانوادگی وجود ندارد و اینجا نیز گمان می‌کردند اگر پیامبر(ص) فرزند پسر نداشته باشد، بعد از وفاتش، این رسالت از بین می‌ر‌‌ود و نوعی شماتت را خطاب به پیامبر(ص) مطرح می‌کردند که آزاردهنده بود. در حالی که خلاف این است و رسالت پیامبر(ص) یک مسئله شخصی نیست و پیامبر(ص) واسطه این کار است. بنابراین رسالت پیامبر(ص) و اسلام از آن خدا است و نه شخص پیامبر(ص) که اگر فرزند پسری نداشته باشد، تداوم پیدا نکند. اصل دومی که در دوره جاهلیت بود، تفکر خار شمردن دختران بود که جنس زن و دختران ارج و قربی نداشت و اگر کسی فرزند پسر نداشت، امکان تداوم آن رسالت برایش فراهم نمی‌شد؛ لذا آیه یک بشارتی به پیامبر(ص) می‌دهد که نگران نباش که ما به تو کوثر عطا کردیم.

معانی متعدد خیر کثیر

فرموده‌اند کوثر از ریشه کثر و به معنای فراوان است و کثرت برای رسول خدا(ص) به معانی متعددی است که امام موسی صدر بیان کرده است؛ یکی اینکه یاد حضرت همچنان تداوم دارد و جاودانه خواهد بود. دیگر اینکه اثر حضرت رسول(ص) امتداد دارد. یا اینکه بگوییم فرزندانی حضرت(ص) دارد که به معنای خیر کثیر هستند و اینها امتدادبخش سنت و رسالت پیامبر(ص) هستند که یا فرزندان نسبی و یا فرزندان ایمانی پیامبر(ص) هستند و کل امت مسلمان به عنوان فرزندان پیامبر(ص) تلقی می‌شوند و یک معنای کوثر همین است. معنای دیگر اینکه، نهادهایی که پیامبر(ص) ایجاد کرده خیر کثیر است که در طول تاریخ این نهادها و تأثیراتشان را می‌بینیم.

نکته دیگر تأثیر این رسالت بر تمدن‌ها و فرهنگ‌هایی است که پس از ظهور اسلام به وجود می‌آید که خیر کثیر است. بنابراین صرفاً خیر کثیر را به معنای فرزندان نسبی نمی‌گیریم و می‌توانیم معنای موسعی از آیه در نظر بگیریم که این موسع بودن نگاه می‌تواند ابعاد سیاسی، اجتماعی و تمدنی زیادی داشته باشد.

معنای کوثر با مفهوم ابتر که در انتهای آیه آمده نیز مناسبت دارد که اینها در مقابل هم قرار گرفته‌اند. به پیامبر(ص) فرموده با اینکه فرزندان پسرت درگذشتند، اما نسل و ذریه تو از طریق دخترت بسیار خواهد شد. پس معنای ظاهری و نسبی هم خود را نشان می‌دهد. بنابراین، از نظر امام موسی صدر آیات این سوره با اینکه کوتاه است، اما معانی و مضمون کثیری درون خودش دارد و معنای کوثر معنای وسیعی است و از نظر ایشان پیامبر(ص) پدر امت اسلامی است و امت اسلام و مسلمین همه فرزندان معنوی پیامبر(ص) تلقی می‌شوند، افزون بر اینکه این مسئله، بعد اجتماعی هم دارد و آنکه باید به تأثیر آموزه‌های اسلامی که پیامبر(ص) حاملشان بوده نیز توجه کنیم. از این‌رو، صدر می‌گوید میزان تأثیر پیامبر(ص) بر زندگی انسان و تأثیرش بر فرهنگ‌ها بسیار زیاد بوده و هست و خواهد بود. پیامبر(ص) پدر امت است و امت از آثار پیامبر(ص) تلقی می‌شود.

رسول خدا(ص)؛ پیامبر علم و منطق

نکته دیگری که می‌توان مطرح کرد، اینکه پیامبر(ص) تنها فرزند پسر خود را از دست می‌دهد، اما پس از وفات فرزند ایشان، اتفاقاتی می‌افتد و گویا طوفان می‌شود و شاید کسوفی اتفاق افتاده و عده‌ای گفته‌اند این اتفاقات نشان اندوه برای فرزند رسول خدا(ص) است، اما پیامبر(ص) این را درست نمی‌داند و در نسبت با مرگ فرزند خودش تلقی نمی‌کند، و پیامبر(ص)، پیامبر علم و منطق و واقعیت است و می‌گویند خورشید و ماه برای مرگ و حیات کسی اتفاقی برایشان نمی‌افتد؛ لذا پیامبر(ص) در عین اینکه با شماتت رو‌به‌رو است، اما حوادث طبیعی را به نفع خودش تفسیر نمی‌کند و این نشان می‌دهد که رسول خدا(ص)، رسول علم و منطق است و نباید شایعات را به دین نسبت دهیم و دین را مشوه جلوه دهیم.

کوثر؛ میراث مادی و معنوی رسول خدا(ص)

بنابراین، بر اساس آنچه در تفسیر آیه مطرح شد، دو معنا از آیات سوره کوثر می‌شود برداشت کرد؛ یکی اینکه خدا به رسول خدا(ص) خیر کثیر اعطا کرده که مراد فرزندان ایشان از صلب حضرت فاطمه(س) و حضرت علی(ع) هستند و دیگر اینکه خیر کثیر به معنای امت پیامبر(ص) است و پیامبر(ص) پدر امت است. خود کوثر، مبالغه در کثرت است و همان فراوانی و کثرت را نشان می‌دهد و این البته در طول تاریخ هم هست که دشمنان پیامبر(ص) به فراموشی سپرده شدند، اما در مورد مسلمین چنین اتفاقی نیفتاد.

بحث بسیار مهم دیگری نیز در اینجا مطرح شده که بر اساس آیه دوم است و آن اینکه پیامبر(ص) به نماز خواندن و قربانی امر می‌شود. نماز خواندن روشن است، اما باید دید قربانی چطور انسان را به خدا نزدیک می‌کند. قربانی کردن به یک وضعیت اجتماعی و به یک معنای اجتماعی برمی‌گردد و این سوره با اینکه کوتاه است، اما معنای اجتماعی آن بسیار مهم و برجسته است. قربانی کردن به معنای اطعام فقرا است و این یعنی پیامبر(ص) باید با مردم و بندگان رنج‌دیده ارتباط ایجاد کند. پیامبر(ص) نماز که می‌خواند با خدا ارتباطش را مستحکم می‌کند و با قربانی کردن ارتباط خود را با مردم مستحکم می‌کند. بنابراین، آیه به معنای محبت و مهروزی و استحکام‌بخشی پیوند میان پیامبر (ص) و خدا و مردم است که می‌تواند الگوی رهبری کامل جامعه اسلامی باشد.

نکته دیگر این است که بر اساس این نگاهی که امام موسی صدر به کوثر دارند، این میراث می‌تواند تنها نسبی نباشد، بلکه می‌تواند معنوی باشد و در دوران‌های پس از حیات پیامبر(ص) نیز تأثیراتش را برجا بگذارد؛ مانند آنچه در موقوفات رخ می‌دهد که یک کسی، جا و مکانی را وقف می‌کند و ثمراتش در طول تاریخ وجود دارد. یکی از استدلال‌های امام موسی صدر در پرداخت خمس نیز این است که ما داریم از ثمرات همه بشریت استفاده می‌کنیم، بنابراین باید سهم خود را در این زمینه پرداخت کنیم و به اجتماع برسیم.