الزامات قانونی اصول شهر اسلامی در مسکن و شهرسازی

حق داشتن مسکن در اصل ۳۱ قانون اساسی بر این امر تصریح دارد و بر همین اساس، دولت‌ها موظف به تأمین آن شده‌اند. رکورد بالاترین میزان ساخت مسکن در دولت ۹ و ۱۰ با شکل‌گیری مسکن مهر رقم خورد؛ و رکود آن نیز در دولت ۱۱ و ۱۲ با سیاست غلط دولت روحانی و شخص وزیر راه و شهرسازی سبب توقف آن و نتیجتاً تورم چند برابری قیمت مسکن را به همراه داشت.

اما اینک که دولت انقلابی حجت‌الاسلام رئیسی زمام امور را به دست گرفته است و برنامه ساخت ۴ میلیون واحد مسکونی را دنبال می‌کند، ضرورت دارد هویت اسلامی ایرانی واحدهای مسکونی و شهرک‌سازی‌های جدید را در اولویت امر قرار دهد.

الف) تدابیر رهبر انقلاب اسلامی

مقام معظم رهبری در مناسبت‌های مختلف نسبت به رعایت هویت اسلامی در شهرسازی و ساخت واحدهای مسکن را بیان داشته و حتی از کم‌توجهی بدان ابراز نگرانی نموده‌اند. در ۸ اردیبهشت ۱۳۷۸ بیان داشتند که شوراهای شهری در فعالیت‌های خود به مختصات «شهر اسلامی» توجه کرده و خدمات شهری را در جهت تأمین این مقصود به‌کارگیرند و بخصوص به معماری و شهرسازی متناسب با حیات طیبهٔ اسلامی به‌طور کامل توجه کنند. «در شهر اسلامی، عدالت در تقسیم خدمات شهری، تأمین آرامش روحی و امنیت معنوی، ظهور و اعتلای مظاهر اسلامی و انقلابی، عمران و آبادی و زیبایی، حفظ طبیعت و صفای طبیعی، همه باهم باید مورد توجه قرار گیرد.»

در ۱۳ اسفند ۱۳۸۴ بیان داشتند که: «تهران باید به شهری با هویت ایرانی و اسلامی، زیبا و روح‌نواز، دارای رفاه عمومی، و مقاوم تبدیل شود. باید با برنامه‌ریزی بلندمدت و با پیگیری مجدانه، هویت ایرانی و اسلامی در تهران متجلی شود.»

در تاریخ ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۰ فرموده‌اند: «ما به برکت اسلام توانسته‌ایم هویت ایرانی خود را حفظ کنیم و این حقیقت، باید در همه خدمات و امور شهری خود را نشان دهد.» و در ۲۳ دی ۱۳۹۲ بیان فرمودند که باید هرچه ممکن است محیط زندگی شهر، به‌گونه‌ای طراحی و ساخته شود که تحقّق سبک زندگی اسلامی، راحت‌تر امکان‌پذیر باشد. همچنین بر تأثیرگذاری معماری و نمای ساخت‌وسازها بر فضای سبک زندگی تأکید نموده‌اند. ایشان همچنین از معماری ساخت‌وسازها در تهران گلایه داشته و فرمودند: حقیقتاً معماری و نمای تهران، نمای یک شهر اسلامی نیست. رهبر انقلاب همچنین در دیدار با دانشجویان جوان فیلم‌ساز و رسانه‌ها گفتند معماریِ مضطرب و وحشی است که از قبل از انقلاب شروع شده و ما هم همین‌طور ادامه دادیم.

ب) قوانین بالادستی

در اصل سوم قانون اساسی چنین مقرر شده است: دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است برای نیل به اهداف مذکور در اصل دوم، همه امکانات خود را برای ایجاد محیط مساعد برای رشد فضایل اخلاقی بر اساس ایمان و تقوی و مبارزه با کلیه مظاهر فساد و تباهی. بکار برد. در بند ۲ سیاست‌های کلی شهرسازی ابلاغی مقام معظم رهبری در 1389/11/29 بر «تبیین ابعاد کالبدی شهرها در گسترش افقی و عمودی با تأکید بر هویت ایرانی- اسلامی و با رعایت ملاحظات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، امنیتی، حقوق همسایگی و امکانات زیربنایی و الزامات زیست‌محیطی و اقلیمی.» تأکید شده است. همچنین در بند ۴۸ سیاست‌های کلی تنظیم برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ششم؛ «هویت بخشی به سیمای شهر و روستا و بازآفرینی و روزآمدسازی معماری اسلامی - ایرانی.» تصریح شده است.

در بند پ ماده ۳۷ قانون احکام دائمی توسعه کشور که مصوب 1395/11/10 مجلس شورای اسلامی می‌باشد، دولت موظف است سند جامع سبک زندگی اسلامی. ایرانی را با لحاظ شاخص‌های کمّی و کیفی نظیر الگوی مصرف و با رعایت گفتمان‌سازی و ترویج فرهنگ سبک زندگی اسلامی. ایرانی و اجرای آن در تعامل با رسانه‌های دیداری، شنیداری و مکتوب و پایش مستمر وضعیت سبک زندگی اسلامی- ایرانی بر اساس شاخص‌های مصوب و ارائه گزارش سالانه به هیئت‌وزیران اجرا نماید.

بر اساس ماده ۴۹. قانون احکام دائمی توسعه کشور به‌منظور تعمیق ارزش‌ها، باورها و فرهنگ مبتنی بر هویت اسلامی و ترویج سیره و سنت اهل‌بیت (ع) و استفاده بهینه از ظرفیت معنوی شهرهای مقدس قم، مشهد و شیراز و شناسایی دقیق نیازها و مشکلات زائران، دولت مجاز است اعتبار مورد نیاز را در قالب بودجه‌های سنواتی پیش‌بینی نماید.

براساس ماده ۲۰ از قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن مصوب 1387/2/25 مجلس شورای اسلامی؛ دولت مکلف شده است از فرهنگ غنی ایرانی- اسلامی در حوزه معماری و شهرسازی و ارتقاء کیفیت طرح‌ها، توجه به مبانی و رعایت هویت ایرانی- اسلامی در کلیه طرح‌های شهرسازی، معماری و تولید مسکن صیانت نماید.

بر اساس بند ج ماده ۲ از قانون حمایت از احیاء، بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری مصوب ۲۹/ ۱۰/ ۱۳۸۹ مجلس شورای اسلامی، طرح‌های احیاء، بهسازی و نوسازی، که در چهارچوب طرح‌های توسعه شهری (اعم از جامع و تفصیلی) به‌منظور اجرا برنامه‌های احیاء، بهسازی و نوسازی شهری با رعایت اصول شهرسازی، فنی و معماری تهیه می‌شود؛ بایستی متکی بر ضوابط شهرسازی و معماری ایرانی ـ اسلامی و بومی هر منطقه باشند.

ج) الزام رعایت مقررات ملی ساختمان

در مبحث چهارم مقررات ملی ساختمان تحت عنوان الزامات عمومی ساختمان موضوع حفاظت از ارزش‌های اسلامی – ایرانی قید شده است که اصول ریشه‌دار معماری اسلامی – ایرانی در طراحی و ساخت بناها موردتوجه جدی قرار گیرند. همچنین ضوابط و شاخص‌های لازم الرعایه شهرسازی و معماری اسلامی ایرانی شامل سه بخش: ضوابط و شاخص‌های کلی، ضوابط و شاخص‌ها در حوزه شهرسازی و ضوابط و شاخص‌ها در حوزه معماری توسط شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در جلسه مورخ 1391/12/14 جهت نیل به شهرسازی و معماری اسلامی- ایرانی را تصویب نموده و بایستی ملاک عمل قرار گیرد.

د) برنامه وزیر شهرسازی دولت سیزدهم

مجلس شورای اسلامی در جریان بررسی صلاحیت رستم قاسمی وزیر پیشنهادی وزارتخانه راه و شهرسازی دولت سیزدهم، گزارش کمیسیون عمران را در خصوص برنامه‌های پیشنهادی وزیر؛ قرائت کرد؛ «راهبری ساخت سالانه یک‌میلیون واحد مسکونی با تحلیل تقاضای مؤثر در محدوده و حریم قانونی شهرهای موجود، با تمرکز ویژه بر بافت‌های فرسوده شهری» و «احیا و توسعه یکپارچه هویت اسلامی در شهرسازی شهرهای زیارتی» و نیز «ترویج و کنترل الگوی معماری و نمای ساختمان‌ها در راستای توسعه پایدار و مبتنی بر الگوی ایرانی- اسلامی» و همچنین «ارائه الگوهای ساخت‌وساز متناسب با شرایط زمینه‌ای (فرهنگی، اجتماعی و اقلیمی)» قید شده است.

سخن پایانی

پس از انقلاب اسلامی قوانین متعالی و مهمی مصوب گردیده است، لکن وضع موجود در اغلب شهرها و روستاها مبین آن است که در حوزه اجرا، بسیاری از مدیران عالی و میانی شهری یا بدان عمل نکرده‌اند و یا بسیار کمرنگ بوده و میدان تاخت‌وتاز انواع سبک‌های غربی و یا بی‌هویتی و مغایر هویت اسلامی و فرهنگ اصیل ایرانی توسط طراحان و سازندگان سودجو بوده است.

با توجه به اهمیت موضوع بستر و زیرساخت‌ها شهری و معماری در شکل‌گیری سبک زندگی اسلامی ایرانی، با و رویکردهای اعلام شده توسط رئیس‌جمهور محترم و وزیر راه و شهرسازی، بایستی هویت اسلامی در معماری و شهرسازی متناسب با اقالیم کشوری در مطالعات و طراحی ۴ میلیون واحد مسکونی جدید به‌عنوان یک اولویت در برنامه قرار گیرد. و همچنین نظارت‌های لازم صورت گیرد تا در حد مطلوبی به ثمر نشسته و منشأ تحول در سبک معماری و شهرسازی پس از انقلاب اسلامی قرار گرفته و شهرک‌های جدیدالاحداث به‌عنوان الگوی شهر اسلامی و ام‌القرای جهان اسلام بوده و با شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی، در گام دوم انقلاب زمینه‌ساز و بسترساز دولت مهدوی (عج) واقع گردد.

دکتر سید جواد هاشمی فشارکی، پژوهشگر و مؤلف کتاب معماری و شهرسازی اسلامی در آیینه قوانین و مقررات