خندیدن به چه قیمت / حق شهروندی که در بی‌مرزی شوخی دوربین‌مخفی‌ها ضایع می‌شود
دیدن عکس‌العمل افراد در دوربین مخفی‌های مختلفی که گاهی آنها را دیده‌ایم شاید در قدم اول برای ما خنده‌دار بوده است، اما نوع شوخی بعضی از آنها به گونه‌ای است که اگر خود را به جای فردی که مورد شوخی قرار گرفته بگذاریم جز حس خشم و نفرت در ما حس دیگری ایجاد نمی‌کند و نمی‌توان آن را در حد یکی شوخی دانست، چراکه این رفتار می‌تواند مصداق ضایع کردن حق شهروندی و برهم زدن آرامش و امنیت و ... فرد باشد.
دیدن عکس‌العمل افراد در دوربین مخفی‌های مختلفی که گاهی آنها را دیده‌ایم شاید در قدم اول برای ما خنده‌دار بوده است، اما نوع شوخی بعضی از آنها به‌گونه‌ای است که اگر خود را به جای فردی که مورد شوخی قرار گرفته بگذاریم جز حس خشم و نفرت در ما حس دیگری ایجاد نمی‌کند.
فضای مجازی که امروزه دنیای واقعی اغلب ما را شکل می‌دهد، پر است از کلیپ‌های طنز و خنده‌دار که به برخی از آنها حتی شاید ساعت‌ها خندیده‌ایم، هر یک از ما سلیقه‌ای داریم به برخی از کلیپ‌ها واکنش زیادی نشان داده‌ایم و برخی شاید اصلاً برایمان نه تنها خنده‌دار نبوده بلکه بی‌مزه، لوث و یا حتی سخیف بوده است.
اخیراً کلیپی در فضای مجازی وایرال شد که شاید بسیاری از ما با دیدن آن خندیدیم، بسیاری خود را جای افرادی که مورد شوخی قرار گرفته‌اند قرار دادیم، برخی شاید از این نوع شوخی ناراحت و منزجر شدیم.
کلیپی که یک آقا در فضایی عمومی با زدن بشقاب خامه به صورت افراد رهگذر که مورد شوخی قرار گرفته‌اند را شوکه می‌کند و این شوک به قدری است که فرد مورد شوخی قرار گرفته چند ثانیه طول می‌کشد تا بفهمد که فضا، یک فضای طنز و شوخی است. البته نمی‌توان آن را در حد یکی شوخی دانست چراکه این رفتار می‌تواند مصداق ضایع کردن حق شهروندی و برهم زدن آرامش و امنیت و ... فرد باشد.
از این دست کلیپ‌ها چه از نوع ایرانی و چه از نوع خارجی در فضای مجازی بسیار است، شاید برای ما هنوز حد و مرز شوخی تعریف نشده است، شاید برخی از ما در فضای مجازی این حدود را در نظر نمی‌گیریم و تنها در فضای واقعی به آنها قائل هستیم، در این رابطه گفت‌وگویی با یک روانشناس و حقوق‌دان آماده شده است که در زیر می‌خوانید:
هاجر ایزدی، روانشناس و مشاور خانواده در همدان در گفت‌وگو با ایکنا از همدان، در مورد رواج شوخی‌های بی‌جا و بی‌مورد در جامعه، اظهار کرد: همه خندیدن را دوست داریم چراکه زندگی با فضای شاد و خنده راحت‌تر می‌گذرد، اما باید مواظب باشیم که کجا و با چه کسی شوخی می‌کنیم.
وی افزود: برداشت آدم‌ها از شوخی متفاوت است ممکن است یک مسئله یا یک رفتار برای کسی شوخی تلقی شود، اما برای دیگری این‌طور نباشد، بلکه یک توهین آزاردهنده بوده و موجب کدورت شود.
اهداف شوخی کردن با دیگران
ایزدی با بیان اینکه فردی که خود شوخی می‌کند اهداف متفاوتی دارد، توضیح داد: شاید حتی این اهداف به‌صورت ناخودآگاه باشد و خود فرد به این هدف آگاه نباشد، عمده هدف شوخیها به دنبال ایجاد فضای شاد در جمع هستند، یا اینکه باعث تحقیر و توهین به فرد می‌شود و یا این دو هدف با هم تلفیق شده و در کنار هم به فردی که شوخی شده انتقال می‌یابد.
این مشاور خانواده اشاره کرد: متأسفانه این شوخیها در جامعه ما زیاد شده و اغلب با توهین آمیخته شده که نمونه‌های بسیار آن را می‌توان در فضای مجازی با ویدئوهایی که ساخته شده مشاهده کرد، اغلب بسیار سخیف و سطح پایین هستند، فردی که به این شوخیها می‌خندد در اصل به توهین به یک فرد می‌خندد.
شوخی و انواع آن از منظر روانشناسی
وی با اشاره به اینکه تک تک افراد در فرهنگ‌سازی سطح جامعه نقش دارند، به بررسی شوخی و انواع آن از نظر علم روانشناسی پرداخت و تصریح کرد: ناهمخوانی با موقعیت و یا ادغام چند مورد متضاد در کنار هم باعث شکل‌گیری شوخی و فضای خنده می‌شود که می‌تواند نقش درمانی برای برخی از افراد را داشته باشد.
ایزدی یادآور شد: شوخی نقش مراقبتی در مقابل تهدیدهای ناشی از آسیب استرس را ایجاد می‌کند و حتی این رفتار می‌تواند یک مدل درمانی باشد، البته در صورتی که موقعیت را هدف قرار دهد و طنز موقعیتی باشد نه اینکه فردی را مورد هدف قرار دهد.
وی اظهار کرد: تصویرگری‌های مغز نشان می‌دهد که نیمکره راست مغز محرک‌های طنزآمیز را دریافت می‌کند، وقتی این نیمکره بر اثر محرک‌های شوخی و طنز فعال شود موجب خنده طبیعی می‌شود و انرژی روانی آزاد می‌شود، در اصل شوخی و خنده باعث رفع پرخاشگری و کاهش استرس و ترشح اندورفین و در نهایت جلوگیری از افسردگی می‌شود. لذا، این امر نقش کاربردی در سلامت روان انسان دارند اما به شرطی که به جا و مناسب باشد.
ایزدی با بررسی شوخی از منظر اسلام نیز گفت: پیامبر اکرم(ص) در مورد شوخی و خنده می‌فرمایند از نشانه‌های مؤمن این است که خوش‌رو و خوش‌خنده باشد، پس شادابی و خنده‌رویی از نظر اسلام نیز تأیید شده است.
وی افزود: رد. ای. مارتین(ROD.A.MARTIN)، یکی از روانشناسان غربی تحقیقاتی را پیرامون شوخی انجام داده و چهار سبک شوخی را معرفی می‌کند؛ اولین سبک «شوخی خود فزاینده» است، در این نوع شوخی فرد خود را فراتر از حد طبیعی معرفی می‌کند مثلاً فردی که قیافه معمولی دارد به شوخی وقتی وارد جمعی می‌شود خود را سرور آنان یا با نام شخصیت‌های مطرح بسیار زیبا معرفی می‌کند، این افراد خوش‌بین، برون‌گرا، صادق و با عزت‌نفسی هستند که به زندگی نگاه مثبتی دارند.
این مشاور خانواده با اشاره به نوع دیگر شوخی، بیان کرد: شوخی دیگر «شوخی پیونددهنده» است، در این سبک فرد بدون اینکه خود و یا دیگران را بالا یا پایین بیاورد، ارتباط خود را با دیگران عمیق‌تر می‌کند و موجب خنده افراد بدون اینکه آنها را ناراحت کند و یا توهینی صورت بگیرد، می‌شود؛ این نوع افراد سرزنده، خوش‌بین هستند و صداقت دارند، این دو مدل سبک سالم شوخی هستند.
وی ادامه داد: «شوخی پرخاشگرانه» سبک دیگری است که با به‌کار بردن آن دیگران را تحقیر می‌کنند، فرد در این مورد از الفاظ نامناسب و توهین‌آمیز در این نوع شوخی استفاده می‌کند در عکس‌العمل فرد که از شوخی‌اش ناراحت شده معمولاً می‌گویند جنبه داشته باش و این فقط شوخی بوده است، این افراد که اهل تکرار این شوخیها هستند، در جنبه‌های دیگر زندگی نیز پرخاشگری و خصومت دارند، از صداقت کمتری برخوردارند و معمولاً روابط دوستانه را خراب می‌کنند و کمتر مورد پذیرش دیگران هستند.
ایزدی با اشاره به چهارمین سبک شوخی، گفت: سبک دیگر «شوخی خودشکنانه» نام دارد، در این نوع شوخی فرد فقط خود را تحقیر کرده و مورد توهین قرار می‌دهد، این افراد معمولاً اضطراب و پرخاشگری بیشتری به نسبت سایر افراد دارند، به‌طور پنهان نیز دچار خصومت شده‌اند و عزت‌نفس بسیار پایینی دارند. بدیهی است که دو مورد اول جزو سبک‌های سالم شوخی و دو مورد آخر جزو شوخی‌های ناسالم دسته‌بندی می‌شوند.
وی توضیح داد: در ایران متأسفانه تحقیقی در این باره انجام نشده که اگر روزی انجام شود ممکن است موارد دیگر هم به‌دست آید، مثل شوخی که همراه با طعنه و کنایه است. به‌طور مثال در مورد کسی که موضوعی را متوجه نشده به شوخی می‌گوییم آی‌کیو یا مهندس و ... .
خنده و شوخی از نظر اسلام
ایزدی تأکید کرد: در اسلام مزاح و شوخی مورد تأیید است، اما تا زمانی که منجر به گناه نشده باشد و در این مورد آدابی را برای آن در نظر گرفته است، از جمله توجه به شرایط روحی و اخلاقی فرد، شرایط سنی و شخصیتی، موقعیت زمانی و مکانی، اینکه شوخی به جا و به حق باشد و با بی‌ادبی و حرف لهو و باطل همراه نباشد. سخنان نیش‌دار و کنایه‌آمیز شوخی محسوب نمی‌شود و حتی موجب کدورت می‌شود و مورد دیگر که بسیار مهم است اعتدال و میانه‌روی در شوخی است که از حد نگذرد چراکه هر چیز در حد خود جالب است.
وی افزود: از نظر ائمه(ع) اینکه شوخی زیاد خوب است یا نه به شرایط و آداب آن بستگی دارد که در این باره نیز نیاز به تعمق دارد، فردی که زیاد شوخی می‌کند از نظر امامان بزرگوار ما دچار آسیب‌هایی نیز می‌شود از جمله اینکه اعتبار و ارزش خود را خدشه‌دار می‌کند و احترام خود را زیر سؤال می‌برد. به گفته امام صادق(ع) «شوخی زیاد باعث جسارت دیگران بر تو(فرد شوخی‌کننده) می‌شود.» امام علی(ع) نیز در این مورد می‌فرماید «شوخی زیاد موجب کوچکی و حقارت، رفتن نور ایمان و کاهش جوانمردی در فرد می‌شود.»
این روانشناس با اشاره به کلیپ‌های سخیف که در جامعه به‌عنوان کلیپ‌های طنز پخش می‌شود و با بررسی مدل و سبک آنها، گفت: برخی از این کلیپ‌ها از حد تعادل خارج شده و موقعیت فرد، زمان و مکان او را در نظر نگرفته است، با یک فرد غریبه که از لحاظ شخصیتی او را نمی‌شناسد که اهل شوخی است یا نه شوخی می‌کند.
شوخی‌های آزاردهنده از عدم تفکر فرد شکل می‌گیرد
وی با اشاره به اینکه این رفتارها همه از عدم تفکر ناشی می‌شود که فرد عقل خود را در این رفتار به کار نبرده است، توضیح داد: گاهی ما در شوخی‌های خود مرزبندی نداریم، اگر این مرزبندی ایجاد شود، روابط سطح جامعه دوستانه‌تر و بدون کدورت خواهد بود، نداشتن مرزبندی برای شوخی یعنی اینکه فرد همان شوخی که با اعضای خانواده یا دوستان خود انجام می‌دهد با افراد غریبه انجام می‌دهد.
ایزدی گفت: اما کلیپی که یک آقا با زدن بشقاب خامه به صورت افراد رهگذری که اصلاً آنها را نمی‌شناسد و در فضای عمومی شوخی می‌کند، افرادی که اصلاً شاید در آن شرایط حال خوشی ندارند، مشکل شخصی دارند، یا فردی است که میانه‌ای با شوخی ندارد، همه ناشی از کمبود تفکر است.
در جهت‌گیری سلیقه جامعه هر یک از ما تأثیرگذار هستیم
وی تصریح کرد: در فرهنگ‌سازی جامعه هر فرد اثرگذار است. به‌طور مثال افراد با لایک کردن این کلیپ و پخش آن به نوعی تبلیغ این رفتار ناشایست را می‌کنند، کسی که چنین کلیپ‌هایی می‌سازد به دنبال جمع کردن مخاطب و دنبال‌کننده بیشتر است که با انتشار و لایک، این فضا را برای او تقویت می‌کند و فرد را ترغیب به ساخت کلیپ‌های این‌چنینی می‌کند.
این مشاور خانواده اظهار کرد: در جهت‌گیری سلیقه جامعه هر یک از ما تأثیرگذار هستیم، ما هستیم که جامعه خود را بدسلیقه یا خوش‌سلیقه می‌کنیم و اجازه می‌دهیم که چه شوخیها و مطالبی در جامعه رواج پیدا کند، فردی که مورد شوخی قرار گرفته ممکن تا چند وقت آرامش خود را از دست بدهد و در حین عبور ناخودآگاه از اطراف انتظار داشته باشد که چیزی امنیت او را سلب کند و شبیه همان اتفاق برایش بیفتد که این تجاوز به حریم بدنی فرد شده که از نظر حقوقی نیازمند است که بررسی شود.
وی با اشاره به اینکه نوع شوخی‌های موجود در این ویدئو به سبک شوخی پرخاشگرانه است، توضیح داد: در این سبک فردی که شوخی می‌کند احساسات منفی را مورد توجه قرار می‌دهد. به‌طور مثال حس نفرت، خشم و یا چندش فرد را برمی‌انگیزد و از این رو فرد شوکه می‌شود، در صورتی که برای ساخت دوربین مخفی می‌توان شوخی‌هایی را انتخاب کرد که باعث برانگیختن این احساسات منفی نباشد بلکه احساسات مثبت فرد و خنده و نشاط در وی برانگیخته شود در غیر این صورت این شوخی نه تنها خنده‌دار نیست بلکه مردم‌آزاری است.
علیرضا ترکستانی، رئیس سازمان حقوقدانان بدون مرز نیز در گفت‌وگو با ایکنا در واکنش به تهیه و انتشار کلیپ‌هایی تحت عنوان دوربین مخفی، اظهار کرد: در ارتکاب یک جرم باید سه عنصر مادی، معنوی و قانونی تحقق پیدا کرده باشد تا آن عمل به عنوان جرم تلقی شود.
وی در پاسخ به اینکه آیا چنین شوخیها و ساخت دوربین مخفی‌هایی مشابه با هدف انتشار در شبکه‌های اجتماعی جرم تلقی می‌شود یا نه؟ به عنصر معنوی در وقوع جرائم اشاره کرد و گفت: منظور از عنصر معنوی جرائم، سوءنیت در ارتکاب جرم است که به نظر می‌رسد این عنصر در ساخت این کلیپ‌ها مفقود است. لذا، به لحاظ فقدان قصد مجرمانه در این نوع شوخیها و اینکه هدف در این اینگونه اعمال ارتکابی جرم نیست بلکه هدف ایجاد سرگرمی است موجبی برای تعقیب وجود ندارد.
ترکستانی توضیح داد: شایان ذکر است در صورت بروز خسارت مادی در حین انجام اینگونه اعمال و اینکه اگر شخصی در اثر اعمال ارتکابی این افراد دچار خسارت شود، به‌طور مثال صورت او به خاطر برخورد ظرف خامه صدمه‌ای ببیند و یا خسارتی مادی به لباس فرد وارد شود، این خسارت از نظر قانونی قابل مطالبه است.
رئیس سازمان حقوقدانان بدون مرز با اشاره به اینکه دیدگاه دیگری در این رابطه وجود دارد، تصریح کرد: برخی اینگونه اعمال را جزء مصادیق مزاحمت قرار می‌دهند، از نظر قانون در اینجا به‌دلیل عنصر مفقوده یعنی همان مسئله نبودن سوءنیت این موضوع به نظر ارتکاب جرم به حساب نمی‌آید و قابل تعقیب نیست، اما یک خلأ قانونی در این زمینه وجود دارد که افرادی که قصد تهیه فیلم بلند و کوتاه و به طریق اولی چنین کلیپ‌هایی را دارند باید مبادرت به تهیه مجوز کنند که مرجع صدور چنین مجوزی بر اساس قانون، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است.
وی یادآور شد: متأسفانه در این رابطه ضمانت اجرایی مشاهده نمی‌شود، از آنجا که اکثر شبکه‌های اجتماعی ملی نیستند و سرور آنها در خارج از کشور است دولت نمی‌تواند کنترلی در مورد انتشار و انتقال چنین محتواهایی داشته باشد.
خودنمایی در شبکه‌های اجتماعی
این حقوق‌دان همدانی بیان کرد: گاهی از سوی رسانه ملی دوربین مخفی و کلیپ‌های طنز تولید و پخش می‌شود که این کلیپ‌ها قبل از تولید از لحاظ روانشناسی و حقوقی مورد بررسی قرار می‌گیرد، اما چنین کلیپ‌هایی که به دست افراد غیرحرفه‌ای و بلاگرها ساخته می‌شود از آنجا که شورایی بر آنها نظارت نمی‌کند اغلب مبنای علمی ندارد و مبتنی بر احساسات و با انگیزه خودنمایی و مطرح کردن خود ساخته می‌شود.
وی با اشاره به اینکه گاهی خسارت‌هایی که در زمان تهیه کلیپ‌ها برای برخی از افراد ایجاد می‌شود قابل جبران نیست، تصریح کرد: به‌طور مثال اگر فرد بینایی خود را از دست بدهد در این صورت از لحاظ حقوقی و قانونی قابل پیگیری است و به او دیه نیز تعلق خواهد گرفت، اما خسارت اصلی وارده که بینایی آسیب دیده است به هیچ وجه قابل جبران نخواهد بود.
ترکستانی تصریح کرد: یکی از مشکلات اصلی در جامعه ما نبود فرهنگ‌سازی قبل از در اختیار قرار دادن تکنولوژی در بین مردم است که عدم وجود آموزش و فرهنگ‌سازی باعث بروز چنین رفتارهایی در جامعه می‌شود. قاعدتاً در موضوع معنوی ضمانت اجرایی قوی باید در فرایند صدور مجوز برای تهیه اینگونه فیلم‌ها پیش‌بینی شود تا شاهد بروز چنین اعمالی در جامعه نباشیم.
وی به نقش مهم رسانه‌ها در این باره اشاره کرد و گفت: ایجاد فرهنگ در چنین زمینه‌هایی وظیفه اصلی اصحاب رسانه است که تأثیر بسزایی بر جوامع دارند، با اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی اصحاب رسانه فرهنگ در یک جامعه به‌وجود می‌آید تا مردم به حقوق خود آگاه شده و از وجود مقررات در هر حوزه‌ای مطلع شوند، همان‌طور که در بحث مطالبه‌گری فرهنگ‌سازی تا حد زیادی شکل گرفته و امروز می‌بینیم که جریان مطالبه‌گری در سطح کشور تا حدودی به‌خوبی دنبال می‌شود.
این مدرس دانشگاه یادآور شد: اگر به مرور چنین مسائلی در جامعه باب شود، ممکن است برخی از افراد سودجو تحت پوشش تهیه دوربین مخفی مبادرت به انجام اعمال مجرمانه کنند؛ به‌طور مثال زورگیری‌هایی تحت عنوان دوربین مخفی انجام شود.
وی در پایان با اشاره به لزوم تعیین مرجعی واحد جهت صدور مجوز تهیه کلیپ و فیلم‌های کوتاه‌مدت و پیش‌بینی ضمانت اجرایی مناسب برای آن تأکید کرد.
اهمیت فضای مجازی بر کسی پوشیده نیست و همان‌طور ضرورت استفاده از آن، اما از لحاظ سواد رسانه و از نظر اخلاقی کاش هر یک از ما به جایی برسیم که به هر مطلبی که ظاهر طنز دارد نخندیم، بدانیم حد مرز شوخی حلال و گناه کجاست، در مواردی حتی خود را جای فردی بگذاریم که به او جسارت و بی‌احترامی شده و نشر این کلیپ‌ها دغدغه‌مندتر و حساس‌تر برخورد کنیم.
گزارش از اکرم یوسفی پارسا
انتهای پیام
خسته نباشید