فقدان راهبرد قرآنی عامل سرگردانی امور تربیتی در کشور است

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین علی فتحی، عضو پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، امروز، 14 اسفندماه در نشست علمی «حوزه معنایی تربیت در قرآن کریم و جایگاه تزکیه در آن» که از سوی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه برگزار شد، گفت: بشر به گونه‌ای آفریده شده که نیازمند تزکیه، تعلیم و تربیت است  و قرآن کریم هم کتاب تربیت  و تزکیه است.

وی با بیان اینکه زبان در حد فاصل میان جهان واقعیات و مفاهیم زنده خارج ماست، افزود: مثلا بیرون از ذهن ما، خانواده یعنی پدر، مادر و فرزندان وجود دارند، برای اینکه مفهوم خانواده را مدنظر قرار دهیم باید همه آنهایی را که با خانواده مرتبط هستند مانند خویشاوندان و اجداد را هم در نظر بگیریم. در مورد واژگان هم، همین موضوع صدق می‌کند یعنی یک حوزه واژگانی، مجموعه‌ای از عناصر و واژگانی است که با هم پیوند دارند و معانی آنها به هم وابسته است و در کنار هم یک مفهومی را در خارج به ما نشان می‌دهند.

فتحی اضافه کرد: بنابراین واژگان را نباید جزیره‌ای و منفرد بررسی کنیم و باید به رابطه معنایی هر واژه با واژگان حوزه مربوطه توجه کنیم؛ لذا هر واژه با درجه‌ای از اهمیت، یک شبکه معنایی را ایجاد می‌کنند. مبنای تفسیر قرآن به قرآن هم همین مسئله است، بنابراین نمی‌توان واژه تزکیه و تربیت را بدون واژگان خویشاوند بررسی کنیم و باید با واژگان هم خانواده آن بررسی شوند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با بیان اینکه برخی نویسندگان معاصر، گفته‌اند واژه «تربیت» (از ریشه ربو) ظرفیت واژه کانونی در بحث تربیت را ندارد و باید سراغ واژه «رب» برویم و ایشان به همین دلیل عبودیت را مفهوم کانونی تربیت گرفته و قرب و رضوان و حیات طیبه و ...را واژگان مرتبط برشمرده است. ولی بنده معتقدم از جهت معناشناسی، تنها واژه کانونی که رابطه مستقیم با رب دارد، تزکیه است نه رب و نه عبودیت، البته رب و الله، کانونی‌ترین واژه قرآن هستند و هر بحث تربیتی و اخلاقی، توحیدمحور و مبتنی بر رب و ربوبیت هست.

فتحی با بیان اینکه هدف غایی، تزکیه، رستگاری و فلاح است بنابراین کانون تربیت، رشد، هدایت، تقوا و ...، تزکیه است، اضافه کرد: تزکیه هم نقطه مقابل واژگانی مانند؛ جهل، ضلالت و ... هست؛ هر کلیدواژه پیرامون تزکیه خودش هم حوزه معنایی دارد و جداگانه قابل بحث و بررسی است.

فتحی با ذکر اینکه آیه شریفه «قل رب ارحمهما» به تربیت جسمی اختصاص ندارد، گفت: در فرهنگ قرآنی، تربیت قبل از تولد شروع می‌شود؛ برخی گفته‌اند رب به معنای مالک یعنی مثلا کسی گوسفندی را خودش پرورش دهد تا از شیر آن استفاده کند و در مورد تربیت هم گفته‌اند به همین معنای رب است، یعنی والدین از روز اول سرپرست فرزند هستند و او را تربیت می‌کنند؛ این صرف ادعایی در مورد رب است ولی ربو از رب نیست و مفهوم مالکیت، مفهومی استلزامی برای رب است نه مستقیم.   

تربیت شیعه با امید

وی افزود: در روایت هم داریم که «الشیعة ربا بالامانی»؛ شیعیان ما با امید تربیت می‌شوند. در بررسی اجمالی، تربیت با کانون تزکیه مطرح است و  تعلیم، تطهیر و رشد، بعثت، حکمت و عمل صالح در جنبه ایجابی تزکیه هستند و جهل، ضلالت و شیطان و ... در مقابل آن هستند. تزکیه کانون همه این واژه‌ها هم از منظر ارتباط مفهومی، محورهای جانشینی و همنشینی و خود معنای تزکیه است؛ معنای تزکیه در قرآن هم رشددادنی است که مستلزم طهارت و کمال است؛ به این معنا که تزکیه موجب رشد و شکوفایی قوای بشر را فراهم می‌کند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بیان کرد: هدف اصلی بعثت انبیاء هم طبق آیه شریفه «لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ» تزکیه است؛ بعثت در آیه به معنای برانگیختن است و بیدار کردن فرد از خواب را بعثت گفته‌اند. بعثت مردگان از قبور هم مطرح شده است. به بعثت مردم و احیای قلب آنان هم بعثت گفته شده است؛ در تعبیری از امام علی(ع) داریم که بعثت برای اثاره (شخم زدن) دفائن العقول است یعنی انبیاء باید فطرت الهی انسان را برانگیزانند و به تبعیت از ایشان کسانی که در تعلیم و تربیت فعال هستند هم این وظیفه را دارند.

مفهوم درست زکات

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با بیان اینکه تزکیه از زکو و زکات گرفته شده است و دلالت بر نمو و زیادت دارد، افزود: معنای اسمی تزکیه، زمین پاکیزه و حاصلخیز است و هر چیزی که زیاد شود و رشد کند تزکیه است و زکات هم طبقه نظر راغب و دیگران همین است؛ یعنی زکات هم به معنای زیاد شدن و رشد است نه به تصور برخی کم کردن و پیراستن. زکات، رشد دادن است و مؤمنی که زکات بپردازد خداوند به او رشد مالی می‌دهد. بنابراین معنای اساسی و مستقیم تزکیه از نظر لغوی، تطهیر نیست و شاهد ما این است که در برخی ادعیه طاهر و زکی در مورد امامان در دواژه جدا آمده است(ایها الطاهر الزکی) یا در قرآن آمده تطهرهم و تزکیهم؛ بنابراین تطهیر یکی از واژگان حوزه معانی تزکیه هست ولی تزکیه به معنای تطهیر نیست.

وی تاکید کرد: نکته دیگر اینکه ربا و زکات هر دو برای اموال آمده است؛ ربا معنای منفی دارد ولی به تعبیر قرآن، صدقات، زیاد می‌شود و رشد می‌کند (یربی الصدقات) و خیر و برکت در آن است؛ راغب هم زکات را به معنای فزونی همراه با خیر و برکت و رشد در امور دنیوی و اخروی برشمرده است و در خصوص تربیت هم دو مورد بیان شده است؛ چون فرموده: «کما ربیانی صغیرا» و یا «قد افلح من زکیها»؛ بنابراین تزکیه در قرآن، کانون واژه‌های تربیت است و باید برای فهم، آن را در یک شبکه معنایی جست و جو کنیم.

فتحی تصریح کرد: نکته مهمی که باید بر آن تاکید کنم اینکه براساس پیوستگی مفاهیم قرآنی، در دریافت مراد دقیق مفاهیم کلیدی قرآن بسنده کردن به فرهنگ‌های لغوی به تنهایی کارساز نیست و فقط راه را نشان می‌دهد بلکه باید مفهوم جامع واژه را در نظام معنایی قرآن و فرهنگ ناب اسلامی یعنی سنت و روایات به دست آورد قرآن براساس اهدافش، معارف خود را در واژگان نهفته است و برای درک آن باید به شبکه معنایی رجوع کنیم.‌‍

عوامل سرگردانی در امر تربیت

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت: آنچه در تربیت مهم است توجه به رویکردها و روش‌های درست تربیتی است؛ فقدان راهبرد درست موجب فقدان مدل خاص و روشن تربیت قرآنی است و همین موجب سرگردانی در امر تربیت در سطح خرد و کلان شده است.

این پژوهشگر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بیان کرد: تربیت در نظام معنایی قرآن با واژگان کلیدی به خصوص تزکیه پیوند وثیقی دارد و هسته معنایی هر دو واژه تزکیه و تربیت، فزونی همراه با بالندگی و شکوفایی است؛ بر این اساس که شکوفا و فزونی کردن و آراستن آدمی با اخلاق متعالی، رویکرد کلی تربیت قرآنی است؛ تربیت در قرآن مبتنی بز تزکیه و تزکیه هم مبتنی بر بعثت است و هدف از بعثت انبیاء هم برانگیختن فطرت انسان و هدایت فطری و اثاره عقول است لذا تبیین علمی و عملی فطری‌محور مورد تایید قرآن است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در پایان گفت: در فرازهایی از دعایی شعبانیه هم آمده است: اِلهی اِنَّ مَنِ انْتَهَجَ بِکَ لَمُسْتَنیرٌ، وَاِنَّ مَنِ اعْتَصَمَ بِکَ لَمُسْتَجیرٌ ... که در راستای بحث تربیت و تزکیه و مؤید بحث قرآنی ما در حوزه معنایی واژه تزکیه است.