پیچیدگی‌ رفتارهای غیراخلاقی در آموزش الکترونیکی

به گزارش خبرنگار ایکنا، همایش «اخلاق آموزش و پژوهش در فضای مجازی» امروز سه شنبه 26 مهر از سوی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی برگزار شد. حجت‌الاسلام والمسلمین رضا غلامی، رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، در این همایش با موضوع «تأملی در امکان و نحوه حضور اخلاق در آموزش مجازی» به سخنرانی پرداخت. متن سخنان وی در ادامه می‌‌آید:

یکی از سؤالاتی که لازم است مطرح کنم این است که چرا از اخلاق در آموزش مجازی صحبت می‌‌کنیم. در جواب باید گفت که اولاً حضور اخلاق در آموزش مجازی از نظر فردی و اجتماعی تعالی بخش است؛ یعنی به رشد و تکامل انسان و جامعه انسانی کمک می‌کند و در این زمینه اتفاق‌نظر وجود دارد. ثانیاً حتماً رواج اخلاق به ارتقای کیفی آموزش کمک می‌کند و مطالعات میدانی هم تا حد زیادی این موضوع را تایید کرده است. به این معنا که هرچه آموزش مجازی اخلاقی‌تر باشد کیفیت و اثرگذاری آن بیشتر می‌شود. ثالثاً حضوری نبودن آموزش و کم‌رنگ شدن حیای ناشی از مواجهه حضوری و چهره به چهره و عوامل متعدد دیگری همانند وساطت فناوری یا وجود پدیده ناشناختگی یا کمترشناختگی، امکان بروز رفتارهای غیراخلاقی در آموزش مجازی را بالا برده است. ضمناً برخی رفتارهای غیر اخلاقی رایج در آموزش مجازی ایران که می‌تواند دغدغه‌‌آفرین تلقی شود هم قابل احصا است.

برخی رفتارهای غیراخلاقی در آموزش الکترونیکی

بر اساس تجربه‌ام باید بگویم که دغدغه‌ها از این قبیل است: غیبت و استفاده از افراد غیر به جای خود، تقلب، پخش صوت و تصویر غیر اخلاقی در خلال آموزش و اثرپذیری عمدی و غیرعمدی از محیط‌های نامناسب بیرونی در محیط الکترونیکی؛ مثلاً دانش‌آموز در حال صحبت است و تصویری در پشت سر وی قرار دارد که از منظر اخلاقی پسندیده نیست. نکته دیگر گاف‌هایی است که دانشجو یا استاد می‌دهد و می‌تواند منجر به آبروریزی شود. همچنین عدم رعایت مالکیت معنوی دیگران از دیگر دغدغه‌هایی است که در چند سال اخیر وجود دارد و به این فهرست می‌‌توان موارد دیگری را اضافه کرد.

مسئله دیگر این است که آموزش مجازی در نظام آموزشی ما وجود خواهد داشت، هرچند این سیستم مربوط به دوران کرونا بود و چه‌بسا اگر با این بیماری مواجه نمی‌شدیم، شاید تلاش نمی‌شد که زیرساخت‌های آن فراهم شود، اما به هر حال این اتفاق افتاد و با پایان یافتن کرونا، آموزش مجازی به حاشیه نخواهد رفت، بلکه به عنوان مکمل آموزش حضوری در کنار ما خواهد بود و فرصت‌های رشد آن دائماً افزایش خواهد یافت. ضمن اینکه اگر آموزش مجازی پررونق باشد، در موارد دیگر همانند آلودگی هوا یا سایر بیماری‌های همه‌گیر می‌تواند مانع از توقف کلاس‌ها شود. البته اتفاق نظری هم شکل گرفته است که آموزش مجازی مزایای کمتری از آموزش حضوری دارد.

منظور از آموزش مجازی چیست؟

سوال دیگر این است که منظور از آموزش مجازی چیست؟ منظور این است که نیازی به حضور دانشجو و استاد در فضای فیزیکال به معنای خاص نیست، بلکه روش‌ها و ابزارهای آموزش الکترونیکی در اینترنت در قالب اپلیکیشن‌های مختلف، جای روش‌های سنتی را خواهند گرفت و شرایط دیگری را برای آموزش و یادگیری فراهم خواهند کرد. آموزش مجازی طی دو دهه اخیر در دنیا با رشد قابل توجهی مواجه بوده و ما در ایران تجربه زیادی در این زمینه نداشته‌ایم و با حداقل‌هایی از آموزش مجازی مواجه بوده‌ایم. به همین دلیل وقتی از اخلاق در آموزش مجازی صحبت می‌‌کنیم، قادر نیستیم پیچیدگی‌های و شرایطی را که می‌تواند رفتار غیراخلاقی در آن اتفاق بیفتد به خوبی درک کنیم.

آیا فناوری و محصولات ناشی از فناوری در آموزش مجازی موضعی دارند؟ فناوری مخلوق انسان است و در شرایط طبیعی از انسانی که ذاتاً اخلاقی است تولید غیراخلاقی سر نمی‌زند و اگر هم سر بزند، برخلاف سرشت انسانی است. در محیط مدرنیسم تکنولوژی‌های خوبی تولید شده و تصور بد از تکنولوژی ناشی از تصور منفی از ذات انسانی است. لذا نباید به انسان بدبین باشیم، چون انسان فطرت دارد و اخلاق امری فطری است. بنابراین عمدتاً کارهای غیراخلاقی انجام نمی‌دهد؛ مثلاً‌ اپلیکیشن آموزشی غیراخلاقی نمی‌سازد، اما در مجموع سامانه‌های آموزشی در برابر اخلاق مواجهه خنثی دارند و دارای مواجهه فعالانه‌ای نیستند؛ هرچند در سال‌های گذشته با مطالبات عمومی، فضای مجازی به سمت رعایت خطوط اخلاقی حرکت کرده است؛ مثلاً به شکل رباتیک از انتشار تصاویر نامناسب و با استفاده از هوش مصنوعی جلوگیری می‌کند و این مسئله در محیط‌های آموزشی جدیت بیشتری دارد.

سؤال دیگر این است که اخلاقی شدن فضای مجازی چه الزاماتی دارد؟ یکی از الزامات این است که فناوری‌های آموزشی با اتکا به هوش مصنوعی، جانبدار اخلاق باشند و امکان بروز اقدامات غیراخلاقی را کاهش دهند. دوم اینکه فرهنگ آموزش مجازی، که بخش مهمی از آن را اخلاق تشکیل می‌‌دهد، به عناصر اصلی اخلاق یعنی دانش‌پژوهان تعلیم داده شود. همچنین، ضمن افزایش نظارت سیستماتیک، با کنش‌های غیراخلاقی حاد از سوی دانشجو یا استاد برخورد قانونمند صورت بگیرد. البته ممکن است از همه ما رفتار غیراخلاقی سر بزند، اما می‌توان برخی رفتارها را حاد تلقی و با آن برخورد کرد. الزام دیگر اینکه رعایت اخلاق در آموزش به یک مطالبه عمومی مخصوصاً از سوی خانواده تبدیل شود.

نقش استاد و دانشجو در رعایت اخلاق

در این زمینه نقش استاد در رعایت اخلاق در آموزش مجازی را نباید دست‌کم گرفت. علاوه بر اینکه استاد باید به عنوان یک الگو باشد، باید از بسترهایی جلوگیری کند که می‌توان در آنها کنش غیراخلاقی داشت. البته این کار به شکل قانونمند باشد نه سلیقه‌ای. همچنین از استاد انتظار می‌رود که هم بسترهای رفتارهای غیراخلاقی را سد کند و هم مشوق‌هایی را پیش‌بینی کند که رفتارهای اخلاقی در کلاس افزایش پیدا کند. بنابراین هیچ کس به اندازه استاد در ترویج رفتار اخلاقی در کلاس نقش‌آفرین نیست.

البته نقش دانشجو هم بسیار مهم است؛ از جمله اینکه اهمیت رعایت اخلاق در آموزش مجازی را در صیانت از حریم خصوصی و امنیت دیگران درک کند و بداند که این اخلاق از بیرون تحمیل نشده است، بلکه بیشترین کمک را به خود دانشجو می‌کند. نکته دیگر خویشتن‌داری و تقواست و تربیت موجب می‌شود که به سمت رفتار غیراخلاقی نرود و خود را از چنین آسیب‌هایی مصون ندارد.