بیماری دستگاه معرفتی؛ مهمترین آسیب فضای مجازی

به گزارش ایکنا، مهدی عباس‌زاده، دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، اول آبان ماه در نشست «تحلیل معرفت‌شناختی وجه سیاسی فضای مجازی» که از سوی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد با بیان اینکه موضوع این نشست، مسئله به‌روزی است، گفت: ما از فضای سایبر به فضای مجازی تعبیر می‌کنیم و این توهم ایجاد می‌شود که مجاز در برابر واقعیت یک توهم است ولی واقعا این برداشت درست نیست زیرا فضای مجازی چنان حضور و ظهور در زندگی ما دارد که از هر امر واقعی، واقعی‌تر جلوه دارد.

وی با بیان اینکه فضای مجازی عرصه‌ای است که کنشها و واکنشها، مناسبات و ارتباطات رایانه‌ای میان اشخاص و اشیاء در آن شکل می‌گیرد، افزود: نکته مهم این است که فضای مجازی دارای وجوه سیاسی و اجتماعی است و نباید آن را به یک رسانه بسیط و ساده تقلیل دهیم که مثلا کودکان در آن بازی می‌کنند و ما یکسری فعالیت‌های خود را انجام می‌دهیم؛ از مهمترین پیچیدگی‌های این فضا، وجه سیاسی آن است و دولتها اعم از خوب و بد از این فضا به نفع اغراض سیاسی خود استفاده می‌کنند.

عباس‌زاده بیان کرد: تحولات سیاسی اعم از فضای مجازی یا غیر آن دارای مؤلفه‌های معرفت‌شناسی و فلسفی است و نباید بین این دو تفکیک کنیم و بدانیم حتما تحولات سیاسی دارای وجوه فلسفی  و معرفت‌شناختی است. البته هر دانش و فناوری هم واجد این ویژگی‌ است که امروزه به آن فناوری‌های همگرا گویند.

دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تصریح کرد: وجه سیاسی فضای مجازی چند مفهوم کلیدی دارد و تا این مفاهیم درک نشوند امکان تحلیل وجه سیاسی فضای مجازی را به صورت دقیق نداریم؛ اولین وجه، وجود مجازی است. دوم انسان مجازی. سوم واقعیت حاد. چهارم وانموده، امپراتوری مجازی و تغییر ذهن.

وجود مجازی

این پژوهشگر با بیان این پرسش که وجود مجازی چیست، اظهار کرد: فلاسفه وجود را 4 نوع می‌دانند، عینی، لفظی، مکتوب و ذهنی. ولی به نظر بنده وجود سیال است و می‌تواند خود را به قلمروهای جدید هم بکشاند و تسری بدهد و امروزه فضای مجازی، مجالی برای وجود است؛ گرچه انسان آن را خلق کرده ولی چون دریافت ظرفیت وجود را داشته ما با نحو جدیدی از وجود یعنی پنجمین قسم وجود روبرو هستیم.

عباس‌زاده تصریح کرد: بنابراین فضای مجازی توهم نیست و از وجود بهره دارد و وجود شدیدی دارد و هر روز هم مواجهه ما با وجود مجازی از قبل بیشتر می‌شود. اکثر مؤلفه‌های وجود عینی در وجود مجازی هم قابل مشاهده است مانند جرائم مجازی، همایش مجازی.

وی اضافه کرد: وجود مجازی پیامدهای معرفت‌شناختی خاصی به دنبال دارد کما اینکه در عالم خارج و عینی هم ما یکسری پیامدهای مواجهه با آن را شاهد هستیم، متعلق شناخت ما اطلاعات فضای مجازی است و تاثیرات معرفتی متفاوتی هم بر ذهن ما خواهد گذاشت که بسیار شدید است.

پدیده انسان مجازی

دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه داد: مسئله دیگر مسئله انسان مجازی است، وقتی انسان به صورت روزافزون با فضای مجازی درگیر شود این پدیده شکل می‌گیرد؛ بنده معتقدم ما در انسان امروز تغییر محسوسی نسبت به انسان قبل می‌بینیم که ویژگی‌های او را تغییر داده است؛ سبک زندگی، گرایشات، اعتقادات و کنش‌های افراد تحت تاثیر این فضا تغییر کرده است و وقتی ساحات انسان عوض شود انسان جدیدی را خواهیم داشت.

عباس‌زاده با بیان اینکه امروز کسب درآمدهای مجازی داریم که وضع اقتصاد را عوض کرده است، گفت: فضای مجازی در متن زندگی انسان وارد شده و زیست انسان را مجازی کرده است بنابراین انسان جدید تفاوت‌های اساسی با انسان قبلی دارد و شاید بتوان گفت انسان تغییر ماهیت و هویت می‌دهد و اگر پدیده متاورس هم در دنیا رواج یابد انسان مجازی شدیدتری شکل خواهد گرفت زیرا حتی از ازدواج در متاورس سخن گفته می‌شود و ازدواج در این فضا با هزینه و مشکلات کمتر رخ خواهد داد.

وی اضافه کرد: کرونا چندسال مردم را خانه‌نشین کرد و تنها وسیله ارتباطی انسان‌ها با بقیه همین فضای مجازی بود، و اگر چند روز این فضا از مردم گرفته شود چنان اضطراب و ناراحتی پیدا می‌کنند که گویی دنیا به انتها رسیده است.

وی تاکید کرد: به نظر بنده فضای مجازی، منبع معرفت و شناخت و ادراک است و انسان روزانه از اطلاعات، تصاویر، فیلم و صداهای فضای مجازی به عنوان منابع معرفت استفاده می‌کند، فرزندان ما بیش از آن که از والدین و خانواده و محیط مدرسه و معلم و رادیو و تلویزیون مطلب بیاموزند از فضای مجازی می‌آموزند.

دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تصریح کرد: دستگاه معرفتی انسان به صورت جدی تحت تاثیر فضای مجازی دچار تغییر می‌شود زیرا منابع معرفتی او تغییر یافته است که به آن دستگاه معرفتی مجازی گفته می‌شود؛ این به معنای انکار تاثیر معرفتی مثبت فضای مجازی بر انسان نیست از جمله اینکه با یک جست‌وجوی ساده می‌توان به انبوه اطلاعات در کتب و مقالات و ... پی برده و انتخاب کنیم. حذف قیود زمانی و مکانی برای کسب اطلاعات هم از فواید آن است.

بیمارشدن دستگاه معرفتی انسان

عباس‌زاده بیان کرد: تضعیف حافظه، تضعیف تفکر و تدبر و سطحی‌شدن از نقاط منفی فضای مجازی است و سلامت دستگاه معرفتی انسان در اثر فضای مجازی به خطر می‌افتد و به نظر بنده این خطرناک‌ترین آسیب معرفتی فضای مجازی است.

او با اشاره به تعبیر «واقعیت حاد» درباره فضای مجازی، تصریح کرد: فضای مجازی امروزه حتی واقعی‌تر از فضای حقیقی نمود دارد؛ انسان اگر در اوهام و افکارش چنان غرق شود که به بیرون توجهی نکند در این صورت  وجود ذهنی او قویتر خواهد بود و فضای مجازی هم امروزه چنین ویژگی دارد که انسان‌ها را در خود غرق می‌کند. اگر بگوییم معرفت همواره ناظر به چیزی است، متعلق معرفت انسان، فضای مجازی است و در حوادث اخیر هم به خوبی شاهد آن بودیم چون انسان وقتی با واقعیت حاد روبرو شود معرفت او هم مجازی خواهد بود.

عباس‌زاده با اشاره به مفهوم وانموده، تصریح کرد: در طول تاریخ تفکر دو دوره داریم؛ یک دوره تصاویر، واقعیات را بازنمایی می‌کردند ولی در دوره کنونی این رابطه معکوس شده است و مرز واقعیت و بازنمود از بین رفته و بازنمودها از واقعیت تبعیت ندارند بلکه از یکسری بازنمودهای  دیگر استفاده می‌کنند؛ شبیه‌سازی هستند و تصاویر واقعی را نشان نمی‌دهند و ما با یکسری شبه‌واقعیات روبرو هستیم و تصویر و نشانه خودش جای واقعیت می‌نشیند.

وی افزود: نشانه‌ها هم چند مرحله دارند و گاهی واقعیت را می‌سازند و ما امروزه در این مرحله هستیم یعنی وانموده جای واقعیت را می‌گیرد. فضای مجازی به مثابه دریچه ما به جهان واقعی عمل می‌کند و خود این فضا بخشی از ذهن انسان می‌شود. فضای مجازی دستگاه معرفتی انسان را تسخیر و شبیه‌سازی‌ها را وارد ادراک انسان می‌کند.

شبیه‌سازی‌های فضای مجازی در حوادث اخیر

وی ادامه داد: در وقایع اخیر دیدیم که مخاطبان فضای مجازی، طوری برداشت کردند که گویی انقلابی در حال وقوع است یا رخ داده است و نمی‌روند سراغ محیط واقعی که آیا چنین چیزی هست یا خیر؟ اینجا شبیه‌سازی انقلاب و کودتا و شورش است که از طریق فضای مجازی رخ می‌دهد؛ به تعبیر برخی، جنگ خلیج فارس؛ جنگ رسانه‌ها بود و در حوادث اخیر هم دیدیم که شبیه‌سازی شورش را چنان بزرگنمایی می‌کنند که برخی باور می‌کنند که انقلابی در حال وقوع است.

عباس‌زاده گفت: مک لوهان می‌گوید رسانه، پیام است یعنی رسانه فقط محتوا را انتقال نمی‌دهد بلکه آن را می‌سازد و بر ماهیت پیام مؤثر است؛ وسایل ارتباطی جوامع را ساخته‌اند نه صرفا پیام این رسانه‌ها؛ فضای مجازی هم طوری عمل می‌کند که خودش، پیام و ماهیت آن را شکل می‌دهد و نباید تصور کرد ما یک فضای مجازی و یک پیام به صورت جدا داریم و فضای مجازی پیام را منتقل می‌کند، خیر این فضای مجازی است که خودش پیام تولید می‌کند.

عباس‌زاده در پایان بیان کرد: دولت‌ها قدرت خود را از طریق امپراتوری فضای مجازی دنبال می‌کنند، گستردگی مخاطبان فضای مجازی ار جهت سن و جنسیت، دسترسی آسان مخاطبان و ... بهترین زمینه را ایجاد کرده تا دولتها بهترین بهره را از آن ببرند. در وقایع اخیر هم ردپای همه این مطالب را شاهد بودیم و امپراتوری فضای مجازی این حوادث را ایجاد کرد.