مسائل جامعه را در چارچوب فقه نظام بررسی کنیم

به گزارش ایکنا، آیت‌الله محسن اراکی، استاد درس خارج حوزه علمیه، دوم آبان در مراسم رونمایی از آثار جدید گروه مسائل فقهی و حقوقی پژوهشکده فقه و حقوق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت: رونمایی و معرفی آثار علمی به خصوص آثاری که به نیازهای روز پاسخ می‌دهند ضروری است.

وی افزود: یکی از مشکلات ما این است که آثار بسیار ارزشمندی از اندیشمندان و عالمان داریم، ولی مغفول و مهجور مانده است. در انگلستان کتاب‌هایی دیدم که حتی نام آنها را نشنیده بودم. تفسیری را یکی از شاگردان علامه حلی نوشته و این شخص بیش از 80 جلد کتاب داشت و امثال اینها زیاد است و آثاری داریم که در کتابخانه‌ها موجود است ولی شناخته‌شده نیست.

استاد درس خارج حوزه علمیه با اشاره به برخی مشکلات پیش‌آمده به خاطر عدم انحصار مالکیت به اسناد رسمی، گفت: می‌توان به این مسئله دو نگاه داشت؛ یکی حکم نگاه خرد و فردی و دیگری نگاه حکومتی و کلان؛ در نگاه خرد اگر دولت در اثر اشتباه مالکیت فردی را ساقط کرد باید خسارت او را جبران کند، ولی اگر فرد حاضر نشد که خسارت را بپذیرد و فقط بگوید من ملک خودم را می‌خواهم، باید رضایتش جلب شود، ولی اگر همین مسئله را در چارچوب یک نظام اجتماعی که به دنبال اداره جامعه است دنبال کنیم، خواهیم دید دولت در مواردی که اعاده این ملک ممکن نیست حق دارد الزام کند که تو باید معوض را بپذیری. 

اراکی با بیان اینکه خیلی از احکام را می‌توان با این نگاه بررسی کرد، تصریح کرد: ما امروز قرار است جامعه را اداره کنیم. یکسری مسائل شرعی نه ذوقیات و عرفیات وجود دارند که اگر در چارچوب فقه نظام بررسی کنیم، حکم متفاوتی به ما می‌دهند. مثلاً النظافة من الایمان؛ در نگاه خرد یک حکم فردی محسوب می‌شود و هر فردی موظف است که نظافت را رعایت کند، ولی در نگاه کلان آیا دولت حق دارد محیط اجتماعی و زندگی مردم را نظافت نکند و به آن بی‌توجه باشد یا حکم وجوب دارد؟ 

لزوم تحول در نگاه فقهی

استاد درس خارج فقه حوزه علمیه بیان کرد: نظافتی که در بعد فردی استحباب دارد در بعد اجتماعی، الزامی می‌شود و دولت وظیفه حفظ نظافت محیط اجتماعی و انسانی را دارد. مسائل زیادی هست که در بعد فردی حکم استحباب دارد ولی در بعد اجتماعی، حکم وجوب و الزام دارد لذا بسیار به‌جاست که تحولی در نگاه فقهی ایجاد کنیم. البته معنای تحول این نیست که منابع فقه را عوض کنیم بلکه مسائل و روش نگاه ما به مسائل تغییر می‌کند. در گذشته فقها مدیریت بر جامعه نداشتند و مسئولیتی هم نداشتند ولی امروز مدیریت جامعه بر دوش فقه و فقاهت است بنابراین باید مسائل را در چارچوب فقه نظام بررسی کنیم.

استاد درس خارج حوزه اظهار کرد: باید همه مسائل خرد را در بعد کلان با رعایت ضوابط و روش استنباط صحیح و قدرت قوی استنباطی و ... بررسی کنیم. لذا مؤسسات حوزوی جدید باید وارد این کار شوند. لازمه آن این است که ابتدا تراث فقهی ما به صورت متقن ارائه شود، زیرا مجتهد قوی و استخوان‌دار می‌تواند این کار را بکند و اگر فردی، آگاه و محیط به مباحث فقهی نباشد نمی‌تواند در بعد اجتماعی هم ورود درستی داشته باشد زیرا ممکن است مصادیق عوض شود یا تعارضاتی در ادله و موضوعات ایجاد شود. 

وظیفه عموم جامعه در برپایی قسط

وی تصریح کرد: فقه در صورتی که فقه نظام (فقه کلان برای اداره نظام) باشد پاسخگو خواهد بود، زیرا خیلی از مشکلات امروز به سبب نگاه فردی به فقه حکمرانی است. تکلیف مکلفین دو دسته است؛ گاهی فعل، فردی است و تکلیف، فردی و گاهی فعل جمعی است و تکلیف اجتماعی؛ قرآن کریم فرموده است: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ»؛ یعنی عموم و آحاد جامعه وظیفه دارند قسط و عدل اجتماعی ایجاد کنند.

آیت‌الله اراکی اظهار کرد: عدل هم مکلف فردی دارد و هم جامعه بما هو جامعه در این زمینه تکلیف دارد. لذا به همین دلیل در جامعه ظالمانه، عذاب بر کل جامعه نازل می‌شود؛ در آیه شریفه «وَاتَّقُوا فِتْنَةً لَا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ» به این مسئله پرداخته است که از فتنه‌هایی بپرهیزید که عواقب آن صرفا به برخی افراد نمی‌رسد و همه را دربر می‌گیرد. یعنی با اینکه افراد خوبی در این جامعه هستند، ولی تر و خشک با هم می‌سوزند و جامعه معذب خواهد شد.

وی اضافه کرد: در روایت بیان شده که اگر خواص کار زشتی انجام دهند و جامعه به آن اعتراض نکند، همه معذب خواهند شد. وقتی رفتار جمعی غلط بود حتی اگر رفتارهای فردی درست باشد، عذاب نازل می‌شود، ولی اگر رفتار جمعی درست بود و رفتار فردی اشکالاتی داشت، این مسئله برای خدا قابل اغماض است. مثلا در تظاهرات در روزهای 22 بهمن، روز قدس و... ممکن است افرادی رفتارهای فردی درستی نداشته باشند، ولی وقتی رفتار جمعی می‌کنند، درست موضع می‌گیرند و در این نوع تظاهرات حضور  پررنگ دارند؛ روایت داریم که اگر جهت‌گیری جمعی یک جامعه درست باشد، خدا از رفتارهای فردی غلط آنها گذشت خواهد کرد.

اراکی در پایان گفت: الان در کشورهای غربی رفتارهای فردی از افراد خوب کم نیست، ولی رفتارهای جمعی آنها در نهایت درست نیست و این نوع رفتارها در نظام عدل الهی ملاحظه خواهد شد. بر این اساس باید حاکمیت و رفتارهای اجتماعی را از منظر فقه کلان بررسی و تعریف کنیم و وظیفه جامعه در قبال احکام شرعی با این نگاه تدوین و ترسیم شود تا جامعه بهتری داشته باشیم.