خطر تفکیکیان معاصر از اخباریون بیشتر است

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین احمد سعیدی، عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، 12 آذرماه در نشست علمی «بررسی پیش‌بینی‌ناپذیری افعال اختیاری از منظر مکتب تفکیک؛ با تأکید بر کتاب مسئله علم الهی و اختیار» گفت: نویسنده کتاب مسئله علم الهی و اختیار، علیرضا رحیمیان است که در سال 1399 و در 440 صفحه منتشر شده است. آقای رحیمیان بسیار مؤدبانه به نقد دیدگاه‌های مخالفان خود یعنی فلاسفه پرداخته است ولی سخنان وی در این کتاب دارای اشکالات جدی است.  

وی اضافه کرد: لب مطلب ایشان در این کتاب آن است که اختیار را با ضرورت در تنافی می‌داند و بر این اساس معتقد است که انسان تا لحظه عمل هم بلاتکلیف است یعنی هیچ چیزی قابل پیش‌بینی در افعال فاعل مختار نیست. او مخاطب کتاب خود را کسی می‌داند که این مسئله را قائل است و آن را به عنوان یک امر وجدانی می‌پذیرد.

سعیدی با بیان اینکه بنده این نوع تحلیل را از اساس قبول ندارم به اِشکال دیگری در سخنان وی اشاره و اضافه کرد: اشکال دیگر وی این است که امور ذاتی و غیرذاتی را از یکدیگر تفکیک نکرده است؛ عین عبارت وی این است: «امتناع ذاتی پیش‌بینی‌ناپذیری افعال اختیاری با علوم بشری»؛ یعنی ایشان از یک طرف گفته افعال اختیاری ذاتا قابل پیش‌بینی نیست و از طرف دیگر قید علوم بشری را آورده است. از طرفی ذاتا افعال را پیش‌بینی ناپذیر می‌داند و از طرفی قید علوم مخلوقی بشری را آورده و دائما هم آن را در همه کتابش تکرار کرده است که نشان می‌دهد نویسنده معنای اصطلاحات را نمی‌داند.

تناقض در سخنان تفکیکی‌ها

سعیدی با بیان اینکه علم به فعل اختیاری واقعی در مواردی با علوم بشری و عرف قابل تحصیل است، اضافه کرد: اینکه ایشان معتقد است افعال اختیاری، ذاتا پیش‌بینی‌ناپذیر هستند ما آن را غلط می‌دانیم و باید روشن می‌شد که آیا فعل اختیاری به صورت یقینی غیرقابل پیش‌بینی است یا به صورت غیریقینی؛ البته ایشان در جای دیگری از کتاب آورده است که پیش‌بینی‌های رفتار انسان براساس شرایط حاکم بر فرد صرفا به صورت ظنی قابل پیش‌بینی است؛ معنای سخن اخیر وی در تناقض با سخن گذشته اوست یعنی از یکسو می‌گوید افعال غیرقابل پیش‌بینی هستند و از سوی دیگر پیش‌بینی احتمالی و ظنی آن را تایید می‌کند.

این پژوهشگر فلسفه تصریح کرد: او گفته هر اندازه اطلاع ما از امور بیشتر باشد پیش‌بینی ما دقیق‌تر است و خطاهای احتمالی نیز به ضعف محاسبات می‌انجامد که باز هم این تعبیر درست ایشان در تناقض با سخنان گذشته اوست.

وی ادامه داد: ضمن اینکه پیش‌بینی ظنی در مورد افعال فاعلان مختار، امری است که قرآن آن را پیش‌بینی کرده است از جمله می‌فرماید: انسان علاقه‌مند شدید به خیرات است؛ او عجول و حریص و هلوع است یا ظالم و فاسد و فاسق و مرتاب در مواجهه با قرآن نه تنها شفا نمی‌یابد بلکه دچار خسران و زیان خواهد شد (وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا) یعنی ما می‌توانیم از این به بعد براساس آیات قرآن پیش‌بینی کنیم که انسان‌ها عمدتا عجول، حریص و ظالم هستند مگر کسانی که طبق آیات شریفه استثنا شده‌اند.

وی افزود: در آیه شریفه «بَلْ بَدَا لَهُمْ مَا كَانُوا يُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ» هم باز قرآن کریم به یک پیش‌بینی دیگر دست زده و اینکه افراد جهنمی اگر هزار بار هم زنده شوند باز به رفتارهای گذشته خودشان برخواهند گشت و این هم نوعی پیش‌بینی از سوی فاعل مختار یعنی خداوند است. بنابراین به نظر می‌رسد امثال ایشان فرق بین فاعل مختار و غیرمختار را بیان و درک نکرده‌اند بنابراین مثال‌های به کار رفته ایشان در کتاب هم هیچ ارزشی ندارد.

وی اضافه کرد: همچنین می‌توان در مثال‌های ایشان براساس آیات و روایات و شهود و فلسفه صدرا مناقشه کرد، زیرا براساس آیات قرآن همه موجودات شعور دارند و خواسته و ناخواسته مطیع خداوند هستند. در سوره دخان فرموده است: ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ. یا مثلا آتشی که دست را می‌سوزاند درست است از نظر علم بشری اختیاری در سوزاندن ندارد ولی با علم غیرعادی و شهودی و الهی با اختیار می‌سوزاند و البته مانند ما دم‌دمی مزاج نیست و تابع سنت الهی است تا ما شرایط و قانون حاکم بر آن را بشناسیم و بتوانیم از آتش در زندگی بهره ببریم و اگر در جایی مانند افکندن ابراهیم(ع) نمی‌سوزد امری خلاف عادت و باز به اذن الهی است.

وی با بیان اینکه اگر ما وضعیت ماه و خورشید را می‌توانیم پیش‌بینی کنیم همه اینها کار خداوند مختار است، تصریح کرد: مثلا پهبادی در هوا حرکت می‌کند، حال به فردی می‌گوییم تو می‌توانی حرکت مرا پیش‌بینی کنی؟ می‌گوید حرکت پهباد را می‌توانم؛ پیش‌بینی کنم ولی حرکت تو را نه؛ این حرف اصلا درست نیست زیرا این من هستم که پهباد را حرکت داده‌ام و کنترل می‌کنم بنابراین ماه و خورشید توسط خداوند و فاعل مختار در منظومه شمسی در حرکت هستند به همین دلیل افعال آن‌ها قابل پیش‌بینی است و البته حرکت آن‌ها و دم‌دمی مزاج نیست و سنت‌های ثابت دارد.

سازگاری ضرورت و پیش‌بینی فعل

سعیدی اضافه کرد: آقای رحیمیان در این کتاب جمله درستی را بیان فرموده است و آن اینکه «همه پیش‌بینی‌ها دائر مدار ضرورت هستند» مثلا برداشتن لیوان از سوی یک فرد قابل پیش‌بینی نیست مگر آنکه به ضرورت برسد؛ این سخن ایشان درست است ولی در ادامه می‌گوید ضرورت با اختیار نمی‌سازد لذا فعل فرد، قابل پیش‌بینی نیست ولی ما می‌گوییم این دو با هم سازگار هستند؛ زیرا مثلا اگر دوستی کنار ما نشسته و لیوان جلوی ما را طلب کند حتما به او می‌دهیم و این ضرورت با اختیار ما هم سازگاری دارد.

وی تاکید کرد: ما می‌توانیم قوانین کلی حاکم بر رفتار انسان را کشف کنیم، مثلا طبق آیه قرآن اگر انسانی را که جهنمی است به دنیا برگردانند باز مسیر خودش را خواهد رفت. یا خداوند ملائکه غلاظ و شدادی را بالای سر جهنمی‌ها می‌گمارد که از فرمان خدا عصیان نمی‌کنند: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ» یعنی خدا به عنوان فاعل مختار، فعل ملائکه را در قرآن، پیش‌بینی کرده است.

تناقض در براهین تفکیکیان در مورد ضرورت فعل خدا

وی افزود: معتقدان به تفکیک به خدا که می‌رسند گرفتار ضعف برهان می‌شوند زیرا از طرفی گفته‌اند اختیار با ضرورت نمی‌سازد و از طرف دیگر می‌گویند فعل خدا ضرورتا با اختیار می‌سازد مثلا معاد، ضرورتا لازم است. ما می‌گوییم: تو می‌گویی خدا ضرورتا به وعده خود عمل و معاد را ایجاد خواهد کرد پس می‌توان فعل خدا را پیش‌بینی کرد و اینکه فعل ایجاد معاد از سوی خدا با اختیار او هم سازگار است به همین دلیل می‌گوییم کسی که به بهشت رفته حتما در آن خالد است و اینطور نیست که خدا بعد از مدتی نظرش نسبت به فرد بهشتی عوض شود و او را از بهشت بیرون کند پس ما هم ضرورت را برای خدا اثبات کردیم هم اختیار و هم پیش‌بینی فعل خدا.

سعیدی با اشاره به دیدگاه غلط اشاعره مبنی بر اینکه ممکن است خدا پیامبرش را هم به جهنم ببرد، گفت: آقای رحیمیان و تفکیکی‌های دیگر چون نخواسته مانند اشاعره حرف بزنند و در چارچوب فکری شیعه قرار دارند در این موارد دچار تناقض می‌شوند چون مفهوم سخنانشان این است که تا لحظه‌ای که قرار است قیامت برپا شود ما نمی‌دانیم برپا خواهد شد یا نه، یعنی تا یک ثانیه قبل از برپایی قیامت هم وقوع آن، قابل پیش‌بینی نیست.

ادله عقلی استثنا ندارد

استاد مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) اظهار کرد: عجیب اینکه سعید رحیمیان که مقاله مشترکی با آقای علیرضا رحیمیان دارد در یک جا مانند اشاعره گفته است: خدا ملزم به رعایت هیچ کاری نیست و در جای دیگر گفته خدا ملزم به رعایت عدل است که این دو با هم تناقض دارند. البته ایشان در مسئله ضرورت اختیار برای خدا، استثنا قائل شده و خدا را مستثنی می‌داند، تا حالا می‌گفت اگر فعل، اختیاری باشد غیرقابل پیش‌بینی است و حالا می‌گوید فعل خدا با ادله توحیدی، استثنا است ولی پاسخ ما این است که مگر ادله عقلی را می‌توان استثنا زد؟

وی افزود: او می‌گوید علم به ظالم نبودن خدا به دلایل توحیدی حاصل شده است یعنی می‌توان پیش‌بینی کرد خدا ظلم نخواهد کرد و منظور وی از دلایل توحیدی هم دلایل عقلی است به تعبیر دیگر، علم به ظالم نبودن خدا از راه علوم بشری به دست نیامده بلکه براساس ادله توحیدی قابل پیش‌بینی است. بنابراین نقد دیگر بر این بزرگواران آن است که توسعه و ضیق استدلال در اختیار شما نیست.

مغالطه عقب‌نشینی تاکتیکی

وی اضافه کرد: استفاده از مغالطه عقب‌نشینی تاکتیکی هم از دیگر نقدهای وارده بر تفکیکیان است یعنی در برخی مواقع به دلایلی عقب‌نشینی می‌‌کنند ولی باز روی حرف اولیه خود می‌ایستند.

سعیدی با بیان اینکه معمولا معتقدان به تفکیک، مخالفان فلسفه را مورد توهین و تمسخر و حتی تکفیر قرار می‌دهند، اظهار کرد: ولی ایشان بسیار مؤدب است گرچه تحریف محتوایی کرده است از جمله اینکه فلاسفه را جبرگرا می‌داند و در نقد ملاصدرا می‌گوید: فلاسفه چیزی جز اسم بی مسما از «اختیار» باقی نگذاشته‌اند لذا به جبر و اضطرار ماسوی الله تاکید کرده‌اند؛ ایشان از سخنان ملاصدرا تحریف لفظی ندارد ولی دچار بدفهمی شده و از نظر محتوایی سخنان او را تحریف می‌کند. سخن ما با ایشان این است که شما دچار تحریف معنوی شده‌اید ولی باز اگر سخنی را به یک فیلسوف نسبت می‌دهید نباید آن را به همه تعمیم بدهید.

جواز برخی اهالی تفکیک برای بهتان‌بستن 

در ادامه این نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین حسین مظفری به عنوان ناقد با بیان اینکه با مجموعه سخنان ارائه‌دهنده بحث موافق هستم، گفت: معمولا افراد ممکن است در مواجهه ابتدایی با مباحث تفکیکی‌ها و با توجه به استناداتشان به آیات و روایات، مجذوب زیبایی سخنانشان بشوند و با توجه به فعالیت‌هایی هم که در حوزه علمیه به خصوص در سطح طلاب رده پایین دارند مطالبشان تلقی به قبول می‌شود و اصلاح آن هم دشوار است.

وی افزود: بنده وقتی خواستم سخنان مکتب تفکیک را نقد کنم به یکی از استادان گفتم نقدی به حرف‌های آنها به ذهنم نمی‌رسد و ظاهرا حرف‌هایشان درست است ولی وقتی دقت کردم و هر قدر بیشتر عمیق شدم اشکالات بیشتری به ذهنم رسید و این از ویژگی‌های اهالی تفکیک است.

وی تأکید کرد: نوع تحریف جریان تفکیک در دوره معاصر تحریف در حوزه معارف است برخلاف گذشته که تحریف در عرصه فقهی بود و به نظر بنده خطر آن از اخباری‌گری گذشته کمتر نیست. معتقدم نه تنها برخی تفکیک‌ها کج فهمی دارند بلکه عامدانه و عالمانه دست به تحریف سخنان دیگران هم می‌زنند. 

مظفری در پایان بیان کرد: همچنین برخی از این افراد در مواجهات اجتماعی با دیگران هم درگیر هستند و به آنها بهتان می‌زنند و آن را کاملا درست هم می‌دانند و به غلط به برخی روایات استناد می‌کنند.