خودگرایی و دیگرگرایی اخلاقی در تضاد با خداگرایی نیست

به گزارش ایکنا، امیر خواص، دانشیار کلام و فلسفه دین مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، 12 فروردین در نشست عینیت خودگروی و دیگرگروی و خداگروی از دیدگاه قرآن، گفت: خداوند در آیه 272 بقره «لَيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ»، هر سه گرایش خودگروی، دیگرگروی و خداگروی را با همدیگر جمع کرده است و چون انفاق برای ابتغاء وجه الله است این خودگروی و دیگرگروی، خودگروی و دیگرگروی غیرالهی نیست برخلاف نظام‌های اخلاقی دیگر که یا خودگرا و یا دیگرگرا هستند.

وی افزود: پس نظام اخلاقی قرآن می‌خواهد خودگروی را که در وجود هر انسانی هست یعنی کار و فعل را برای خودش انجام می‌دهد، خداگروانه کند به همین دلیل در مورد انفاق و احسان فرموده است: و ما تنفقوا من خیر فلانفسکم. هر کار نیک و انفاقی بکنید خیر آن برای خود شما است و در آیات دیگر هم فرموده است که نه تنها این انفاق از بین نمی‌رود بلکه خدا آن را به خودتان برمی‌گرداند و چندین برابر خواهد کرد.

خواص با تأکید بر اینکه کار انسان می‌تواند در عین اینکه خودگروی و دیگرگروانه است خداگرایانه هم باشد، بیان کرد: از دید قرآن کریم انسانی اخلاقی است که یک سلسله شرایط نظری و عملی داشته باشد؛ انسان اخلاقی قرآنی باید خداباور باشد زیرا خدا قدرت مطلق است؛ انسان اخلاق‌مدار از منظر قرآن هم باور به ربوبیت تشریعی و هم باور به ربوبیت تکوینی دارد چون شیطان مطرود درگاه الهی شد با اینکه باور به وجود خدا و ربوبیت تکوینی خداوند داشت ولی ربوبیت تشریعی خدا را قبول نکرد یعنی تنها موجودی که حق دارد اولا و بالذات، قانونگذاری کند، خداوند است.

دانشیار کلام و فلسفه دین مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) تصریح کرد: انسان اخلاقی از منظر قرآن، باید باور به نبوت داشته باشد زیرا بسیاری از مصادیق خوبی و بدی را نمی‌توان با عقل و تجربه به دست آورد و باید خدا توسط انبیاء برای مردم بیان کند همچنین باور به معاد هم لازم است زیرا ظرف دنیا بسیار کوچک‌تر از آن است که بخواهد پاداش و نتایج همه کارهای ما در این ظرف اعطا شود، بنابراین قیامت لازم است.

وی افزود: به لحاظ عملی هم انسان اخلاقی از منظر قرآن کسی است که فعل خوب را انجام می‌دهد و فعل بد را ترک می‌کند و انگیزه او در انجام فعل، تقرب به خداست به همین دلیل می‌گویند نیت قرب الهی داشته باشید. قرآن فرموده است: قل ان صلاتی و نسکی ...؛ بنابراین نظام اخلاق قرآنی، جنبه‌های خودگروانه و دیگرگروانه را به سمت تقرب به خدا جهت می‌دهد و این سه بعد را به عینیت و هماهنگی می‌رساند.

خواص اضافه کرد: عقل و شرع یک دسته وظایفی برای انسان تعیین می‌کند و بدون فعل، امکان رسیدن به نتیجه وجود ندارد البته نگاه کسانی مانند کانت در وظیفه‌گرایی مشکلات معرفت‌شناختی دارد زیرا اینها معتقدند که اخلاق از عقل عملی به دست می‌آید نمی‌توانستند بین این ابعاد جمع کنند ولی ما معتقدیم که نظام اخلاقی اسلام جامع و کامل است و از سه بخش اعتقادات، شریعت و اخلاق تشکیل شده است با یکدیگر  در بده بستان هستند لذا هر فعلی  از انسان برای رسیدن به کمال و نتیجه است.

وظیفه‌گرایی و نتیجه‌گروی در تضاد با هم نیست

وی ادامه داد: اگر انسان به مرحله‌ای نرسد که با انجام فلان فعل، فلان حاجت او رفع می‌شود اقدام به آن نمی‌کند بنابراین ما معتقدیم که وظیفه‌گروی و نتیجه‌گروی کاملاً با یکدیگر قابل جمع هستند.

خواص بیان کرد: مراتب انسان‌ها از انسان عادی تا انسان کامل متفاوت است ولی خدا خواسته است که هر انسانی به اندازه وسع خودشان به او  تقرب بجویند؛ امام علی(ع) هم فرموده است که انسان‌ها چند درسته هستند؛ گروهی که خدا را عبادت می‌کند ولی عبادت آن‌ها تاجرانه و عبیدانه است و برخی هم عبادت از روی شوق و محبت است؛ راه به سمت خدا باز است ولی این به معنای آن نیست که انسان‌ها با هر مرتبه کمالی به غایت آن برسند.

وی با بیان اینکه ما به تعداد انسان‌ها کلاس اخلاقی داریم، اظهار کرد: خداوند در آن واحد مظهر صفات جمال و جلال است و انسان هم می‌تواند اینطور باشد؛ در توصیف انسان مؤمن فرموده است که مؤمنان به همراه پیامبر علیه کفار غلاظ و شداد هستند و در بین خودشان با همدیگر مهربان هستند که این موضوع در وجود امام علی(ع) و پیامبر(ص) تحقق پیدا کرده بود. 

دانشیار گروه کلام و فلسفه دین مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در پاسخ به این پرسش که آیا می‌توان گفت خودگروی و دیگرگروی در طول خداگروی است، ادامه داد: بله. گام اولی که انسان شروع به حرکت می‌کند کارهای او خودگروانه است ولی بعداً متوجه می‌شود که خیلی از کارها را باید برای دیگران انجام دهد تا خیرات بیشتری به او برسد و وقتی کلاس او در اخلاق بالا رفت متوجه خواهد شد راه کمال انسان، خداگروی است.

انسان در مراتب بالای کمال خود را فراموش می‌کند

وی تأکید کرد: البته انسان وقتی به مرتبه ائمه و انبیاء و اولیاء رسید خودش را فراموش می‌کند. عرفا هم گفته‌اند انسان اگر به مقام فنا رسید خودش را فراموش خواهد کرد.

خواص بیان کرد: تقوا یک ارزش است ولی تقوای پیامبر کجا و تقوای ما کجا بنابراین انسان‌ها می‌توانند به مقدار درجه وجودی خودشان متقی و یا عادل باشند، به همین دلیل ارزش‌ها دارای درجات هستند و به یک میزان تحقق نمی‌یابد و می‌تواند کاستی و افزایش داشته باشد. در سوره مبارکه انسان و در آیات هشتم و نهم فرموده است که اهل بیت(ع) اطعام می‌کنند با اینکه حب به خداوند دارند؛ آن‌ها به مسکین و یتیم و اسیر اطعام می‌کنند که کاری دیگرگروانه است ولی آن را برای رضایت خدا انجام می‌دهند یعنی دیگرگروی و خودگروی کاملاً هماهنگ با خداست.

وی با بیان اینکه در انفاق نیاز یک فقیر رفع می‌شود و خود انسان هم به کمال می‌رسد، افزود: بنابراین نظریه همه‌گروی می‌گوید که کاری خوب است که بیشترین خیر را برای بیشترین افراد ایجاد کند مثلاً فردی یک مدرسه می‌سازد که هزاران نفر در آن درس می‌خوانند و بچه‌های خود ما هم درس می‌خوانند و خود ما هم به کمال و ایثار رسیده‌ایم. 

خواص تأکید کرد: تقوا فضیلت عام است و هدف از آن رسیدن به فوز و سعادت است؛ انسان‌ها که به فوز و فلاح و سعادت می‌رسند با عنوان عام تقوا توصیف می‌شوند بنابراین انسان متقی، مهربان و خوش اخلاق و رئوف، شاکر و اهل احسان و ... است لذا یک مفهوم اخلاقی عام و ارزشمند است که فرد متقی واجد صفات یک دیگر است. یعنی نمی‌توان کسی را متقی دانست ولی در او فضیلتی نبینیم البته تقوا چون مرتبه دارد درجه فضائل و رذائل هم متفاوت است.

وی اظهار کرد: هرقدر تقوای انسان بیشتر باشد فضایل ذیل تقوا بیشتر است و هرقدر پایین‌تر باشد ارزش‌های اخلاقی هم در او کمتر خواهد بود.

فلسفی بودن ارزش در نظام قرآنی

دانشیار مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) افزود: ارزش و مطلوبیت در نظام اخلاق قرآنی، یک مفهوم ثانی فلسفی می‌دانیم و می‌گوییم انسان در طول عمرش سلسله افعالی را برای رسیدن به نتایجی انجام می‌دهد و اگر این افعال ما را به آن مطلوب مدنظر برساند از رابطه فعل و نتیجه، خوب بودن را نتیجه می‌گیریم مثلاً انسان از خوردن آب، رفع تشنگی را مراد می‌کند لذا این کار را خوب می‌داند. 

وی افزود: قرآن انسان را در گرو افعال خود می‌داند یعنی پذیرفته است که افعال اثر دارند و هر انسانی وقتی فعلی انجام می‌دهد برای خودش انجام می‌دهد بنابراین قرآن، هم ارزش را جهت می‌دهد که خداگروی است و هم خودگروی و دیگرگروی را تأیید می‌کند.