میان اقتصاد آدام اسمیتی و امام صادق(ع) یکی را باید انتخاب کرد

حمیدرضا مقصودی، عضو هیئت علمی دانشگاه قم و کارشناس مسائل اقتصادی در گفت‌وگو با ایکنا، درباره نسبت اقتصاد اسلامی با اقتصاد ایران گفت: وقتی به شاخص‌های اقتصادی مانند آزادی اقتصادی، شفافیت اقتصادی، تولید سرانه و دیگر موارد نگاه می‌کنیم جایگاه خیلی مطلوبی نداریم و از همه مهمتر اینکه در زمینه شاخص تورم هم چندین سال است با تورم‌های دورقمی مواجه هستیم.

وی با بیان اینکه مشکلات اقتصادی موجود ناشی از بی‌توجهی به مقوله فرهنگ است، افزود: رهبر معظم انقلاب اسلامی زیربنای اقتصاد در اسلام را فرهنگ می‌دانند و اینکه برخی اقتصاد را زیربنای فرهنگ تلقی می‌کنند کاملاً با جمله رهبر انقلاب در تضاد است. اگر مشکلات اقتصادی وجود دارد به خاطر اتفاقاتی است که در عرصه فرهنگی رخ داده به عبارتی اقتصاد خوب و پیش‌برنده در دنیا نتیجه فرهنگ خوب است.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم ادامه داد: اقتصاد ساختاری است که به واسطه آن نیازهایمان را رفع می‌کنیم و فرهنگ نقش مهمی در تأمین نیازهای اقتصادی و اجتماعی فرد دارد.

مقصودی تأکید کرد: در اقتصاد اسلامی زندگی منفرد غیردینی معنا ندارد و اگر می‌خواهیم به لایه‌های حفاظتی اقتصادی دست پیدا کنیم حتماً باید زندگی جمعی دینی را مدنظر قرار دهیم. اسلام تأکید دارد در کنار تأمین بخشی از نیازها از طریق بازار باید بخش دیگری هم از طریق روابط جمعی تأمین شوند و انقلاب اسلامی این باور را در نظام حکمرانی خود بکار گرفته ولی اقتصادی که محصول فرهنگ شیعی و انقلاب اسلامی است امروز مورد هجمه دشمن قرار گرفته و می‌خواهند اقتصاد فرهنگی را تضعیف و فرهنگ را به عنوان زیربنای اقتصاد ناکارآمد جلوه دهند.

اهمیت ویژه اسلام به خانواده و اخوت در تأمین نیازهای اقتصادی

وی ادامه داد: در اقتصاد بازار که محصول فرهنگ غرب است برای هر چیزی و برای تأمین هر نیازی باید پول داد ولی در اقتصاد اسلامی فتوت، برادری و کمک به دیگری مدنظر است و افراد بخش قابل توجهی از نیازهای اقتصادی و اجتماعی خود را در ساحت خانواده و کار جمعی تأمین می‌کنند.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم با بیان اینکه در عرصه مراودات تجاری و اقتصادی اتفاقات خوبی در کشور رخ نداده است، اظهار کرد: دلیل وجود این مشکلات به خاطر تحکم شاخص‌های اقتصاد بازار است؛ شاخص‌های اقتصاد بازار را فقط تا جایی می‌توان مدنظر داشت که با ماهیت اقتصاد اسلامی و انقلاب اسلامی در تضاد نباشد. متأسفانه برخی اقتصاددانان با تدبیر اشتباهی که برای بازار لحاظ کرده‌اند تنها راهکار رفع نیاز انسان را در بازار می‌بینند، درصورتی‌که انقلاب اسلامی آن را تنها راهکار نمی‌داند و به خانواده و جامعه به عنوان محلی برای تأمین نیازهای اقتصادی تأکید دارد. ما در مواجهه با تمدن غرب قرار داریم و در حالی تمدن غرب دچار ازهم‌گسستگی شده که انقلاب اسلامی به دنبال توسعه معیت اجتماعی است.

جایگاه نظم فرهنگی در اقتصاد اسلامی

مقصودی تأکید کرد: در اقتصاد اسلامی نظم فرهنگی در بستر اخوت اجتماعی دارای جایگاه است که از ما رفع نیاز می‌کند و اگر اتفاقی که اقتصاد اسلامی و فرهنگ دینی برای ما رقم زده، معادل‌سازی پولی شود، طبق برآوردها GDP یعنی تولید سرانه ملی ما باید حداقل 10 برابر باشد ولی متأسفانه اقتصاددانان در مباحثی که مطرح می‌کنند به اینها توجه ندارند. پس نظم فرهنگی محبت بسیار متفاوتی را در اختیار ما قرار داده که در اقتصاد غرب و اقتصاد مبتنی بر بازار مشاهده نمی‌شود.

وی گفت: در دهه 60 هزاران کتاب درباره اقتصاد اسلامی نگاشته شده ولی ما در محیط آکادمیک و دانشگاهی و رسانه‌ای عناصر واضح سبک زندگی شیعی را سعی کرده‌ایم مشاهده نکنیم و ندیدن خودمان را حمل بر این می‌کنیم که اقتصاد اسلامی وجود ندارد.

معارضه 50 ساله میان بانکداری اسلامی و بانکداری متعارف

عضو هیئت علمی دانشگاه قم با اشاره به وضعیت بانکداری کشورمان گفت: در موضوع بانک در یک معارضه 40، 50 ساله هستیم و این معارضه میان بانکداری اسلامی و بانکداری متعارف وجود دارد. فقها ازجمله مقام معظم رهبری فتوا داده‌اند جبران کاهش ارزش پول به وسیله بانک مجاز و بلکه لازم است. یعنی اگر تورم 40 درصد باشد و نرخ بهره 23 درصد، در اینجا بانک‌ها با نرخ بهره منفی 17 درصد وام پرداخت می‌کنند و این در هیچ کشوری نیست پس اساساً در شرایط تورمی بانکداری ایران ربوی نیست ولی برخی فقها مانند آیت‌الله جوادی آملی و مرحوم آیت‌الله مصباح یزدی معتقدند ولو اینکه نرخ بهره یک درصد هم باشد ربوی است و این دست از فقها نظام بانکداری ما را ربوی می‌دانند.

مقصودی در پاسخ به این پرسش که ربا محصول چیست؟ اظهار کرد: اگر نرخ بهره مثبت در فتوای مقام معظم رهبری اشکالی نداشته باشد فبها، اما اگر اشکال داشته باشد چرا می‌گویند باید نرخ بهره افزایش پیدا کند؟ چون یک نظریه اقتصادی وجود دارد که می‌گوید در شرایط تورمی اگر نرخ بهره را افزایش ندهیم پول در جامعه زیاد می‌شود و به تبع آن تورم افزایش پیدا می‌کند و در اینجا اقتصاددادنان آکادمیک معتقدند باید نرخ بهره افزایش یابد ولی در اسلام نرخ بهره صفر بهترین راهکار است و طبق فرمایش حضرت امام راحل پول نباید کار کند. متأسفانه امروز اقتصاددان و بانکدار زیر بار نرخ بهره صفر نمی‌رود و از سوی دیگر زور آموزه‌های اقتصاد اسلامی هم به طبقه بانکدار نمی‌رسد.

کارشناس اقتصادی با بیان اینکه نظم اجتماعی امروز حاصل از آموزه‌های اسلام است، افزود: اگر نظم اجتماعی مبتنی بر آموزه‌های اسلام و اقتصاد اسلامی وجود نداشت علی‌القاعده باید شاخص‌های اقتصادی در کشور از بین می‌رفتند پس اسلام برای همه امور اقتصادی حرف برای گفتن دارد.

مقصودی با اشاره به نگاه اسلام به اقتصاد بازار گفت: به عنوان مثال 1400 سال پیش درباره اقتصاد بازار سخن گفته شده و ابعادی مانند بیع، زکات و غیره طراحی شده‌اند اما این ما هستیم که باید بعد از 1400 سال تصمیم بگیریم می‌خواهیم به فتاوای جان استوارت میل و آدام اسمیت عمل کنیم یا به فتوای جعفر بن محمد(ع). نظام فقهی ما نظامی است که هم درباره بازار حرف زده و هم درباره قیمت منصفانه و از تفکرات لیبرالیسم و نئولیبرالیسم به مراتب دقیق‌تر و منطقی‌تر هم هست و فقط کافی است از آنها استفاده کنیم. برخی از ادبیات آدام اسمیت استفاده می‌کنند و می‌گویند بازار را به حال خود رها کنید تا شرایطش بهتر شود ولی وقتی به قیمت منصفانه که ادبیات فقهی ماست می‌رسیم، سکوت می‌کنند و اصرار نمی‌ورزند.

گفت‌وگو از سعید امینی