دلیل تاخیر حرکت امام حسین(ع) از مکه به کوفه چه بود

به گزارش ایکنا، نشست «دلایل تاخیر حرکت امام حسین(ع) از مکه به کوفه پس از رسیدن نامه مسلم» 13 مردادماه با سخنرانی رسول قلیچ، محقق گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در مرکز پژوهش‌های تاریخ اسلام برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

در تحلیل حرکت امام حسین(ع) صحبت‌های زیادی شده ولی توصیفی بوده و بحث‌های تحقیقی کم داشتیم لذا برخی جاها مغفول مانده و نتوانستیم خوب جمع‌بندی کنیم. این یک مسئله است. مسئله دیگر اینکه داده‌های تاریخی ما درباره حوادث زیاد است ولی جاهایی دچار خلا هستیم و جنبه‌های تاریکی هست که فقط می‌شود با جمع‌بندی اطلاعات دیگر به صورت احتمالی مطرح کرد. یکی از جاهایی که اطلاعات ما کم است مکه است. امام حسین(ع) چهار ماه و یک هفته در مکه بودند و بیشترین مدت را در مکه ساکن بودند ولی اطلاعات تاریخی ما از مکه نسبت به جاهای دیگر کم است. نکته بعدی این است که بحث ما فارغ از رویکردهای متعددی است که نسبت به حرکت امام حسین(ع) مطرح است هرچند نگاه من نوعی پاسخ به چالش‌های نظریه حکومت‌خواهی است.

تقویم زمانی حرکت امام حسین(ع)

ما برای حرکت امام حسین(ع) یک تقویم زمانی داریم. در 15 رجب سال 60 معاویه از دنیا رفت و خبر مرگش به همراه نامه الزام به بیعت در شب 26 رجب به مدینه می‌رسد. ولید بن عتبه، حاکم مدینه چندان سختگیری نمی‌کرد لذا امام از این فرصت استفاده کرد و از در شب 28 رجب از مدینه خارج شد. پنج روز بعد یعنی 3 شعبان امام به مکه می‌رسند. باید دقت کنیم رسیدن خبرها و انتقال خبرها بین شام، عراق و مکه و مدینه فاصله 10، 12 روزه داشته است یعنی هر اتفاقی رخ می‌داد 10 روز طول می‌کشیده تا خبرش به کوفه، مکه یا شام برسد.

امام سوم شعبان به مکه می‌رسد. 23 شعبان خبر تبعید امام به مکه، به شهر کوفه می‌رسد. اول ماه رمضان شیعیان در جلساتی که در خانه سلیمان بن صرد داشتند به نتیجه می‌رسند امام را دعوت کنیم لذا نامه‌ای می‌نویسند و به مکه ارسال می‌کنند. در 10 رمضان نامه دعوت کوفیان به مکه می‌رسد. امام تصمیم می‌گیرد پسر عموی خودش را با نامه‌ای به کوفه بفرستد. 20 روز بعد مسلم به کوفه رسیده است. از این چهار ماه که امام در مکه بود، 2 ماه به همین منوال گذشت و اتفاق خاصی نیفتاد.

وقتی مسلم به کوفه می‌رسد به خانه مختار می‌رود و نهضت انقلابی شیعه در کوفه شکل می‌گیرد. 37 روز بعد از رسیدن مسلم به کوفه یعنی 12 ذی القعده نامه قطعی و تاییدیه درخواست کوفیان را به امام ارسال می‌کند و تاکید می‌کند شما با سرعت به سمت کوفه بیا. اگر مسلم 12 ذی القعده نامه را ارسال کرده باشد، 22 ذی القعده نامه مسلم به دست امام رسیده است. از 22 ذی القعده تا حرکت امام که 8 ذی الحجه باشد، 16 روز فاصله است و این فاصله زیادی است خصوصا با تاکیدی که مسلم داشت که حضرت سریعا به کوفه برود. سوال این است که چرا امام برای رفتن به کوفه تاخیر کرده است؟

نظریه حکومت چالش‌هایی دارد که باید به آنها پاسخ داده شود که البته به عموم آنها پاسخ داده شده است ولی به دو چالش پاسخ داده نشده است. یکی از چالش‌ها تاخیر امام حسین(ع) برای حرکت است و چالش بعدی ادامه حرکت بعد از رسیدن خبر شهادت مسلم است. بحث من پاسخ به سوال اول است.

چرا امام برای رفتن به کوفه تاخیر کرده است؟

اصل قضیه تاخیر از نظر تاریخی ثابت شده است و کسی نمی‌تواند این فاصله را منکر شود. حالا چه پاسخ‌هایی داده شده؟ صالحی نجف آبادی وارد این بحث شدند و خواستند جواب بدهند. ایشان دو جواب می‌دهد یکی اینکه امام قصد داشت با مسلمانانی که برای حج آمده بودند دیدار کند و از آنها برای تشکیل حکومت کمک بگیرد. دوم اینکه اگر امام بلافاصله مکه را ترک می‌کرد بهانه دست حکومت می‌داد و چون حج از شعائر الهی است دشمن تبلیغ می‌کرد که حسین برای حکومت از انجام حج سر باز زده است. این دو جواب اشکال دارد. مشکل جواب اول این است که اولا امام برای حج نماند و قبل از شروع حج حرکت کردند مضاف بر اینکه امام چهار ماه آنجا بودند و می‌توانستند در این مدت به هدف خود دست پیدا کنند ضمن اینکه خبر خروج امام از مدینه به مکه، به همه جا رسیده بود.

یکی از مهمترین اتفاقات این چهار ماه تغییر حاکم کوفه و آمدن عبیدالله است. اگر این اتفاق نمی‌افتاد عاشورا در کربلا اتفاق نمی‌افتاد چون اگر نعمان بن بشیر حاکم بود حضرت وارد کوفه می‌شد و کوفه فتح می‌شد. پس آمدن عبیدالله اتفاق مهمی است. زمان آمدن عبیدالله کی بود؟ نامه نوشتن مسلم قبل از آمدن عبیدالله است یا بعد از آمدن عبیدالله است؟ این مسئله برای ما مشخص نیست که عبیدالله چه زمانی وارد کوفه شد البته ابومخنف نقل می‌کند وقتی مسلم به خانه هانی رفت نامه را نوشت و از طرفی مسلم زمانی به خانه هانی رفت که عبیدالله حاکم شده بود. از این منظر شاید بتوان به این نتیجه رسید که وقتی عبیدالله آمده، مسلم سریع نامه نوشته تا قبل از استقرار کامل او امام به کوفه برسد.

اتفاقا عبیدالله هم با عجله وارد کوفه شد. داستانش هم این بود که وقتی مسلم به کوفه آمد، نعمان بن بشیر روی منبر می‌رود و آنها را توصیه می‌کند این کار را نکنند و دست بردارند. اموی‌ها به یزید نامه می‌نویسند و می‌گویند اگر نعمان باقی بماند مسلم کل کوفه را می‌گیرد. یزید هم تعیین می‌کند عبیدالله حاکم کوفه شود و در نامه تاکید می‌کند به سرعت به کوفه برود. نقل است که عبیدالله چهره خود را پوشانده بود و در هیبت امام حسین(ع) وارد کوفه شد و مردم فکر کردند حسین(ع) وارد شده است. وقتی جلوی کاخ رفت خودش را نشان داد و وارد کاخ شد.

درباره پاسخ دوم آقای نجف آبادی هم این اشکال مطرح است که امام عملا حج را انجام نداد و به کوفه رفت و بهانه را به دشمنان داد. پس نمی‌شود این دو پاسخ را قبول کرد و پاسخ کاملی نیست و باید دنبال پاسخ‌های دیگری باشیم. یکی از پژوهشگران جوان مقاله‌ای در این رابطه نوشته و این دو اشکالی که در مورد نظریه حکومت مطرح است و پاسخ‌های آنها را بیان کرده و در پایان نتیجه گرفته نظریه حکومت با چالش مواجه است.

نظر من این است که امام نمی‌توانست از مکه خارج شود و چون امام نمی‌خواست در مکه جنگ صورت بگیرد و با زور از آنجا خارج شود لذا تا روز هشتم ذی الحجه صبر کردند و روزی که حاجیان از مکه خارج می‌شوند ایشان از مکه خارج شد ولی مسیر خود را تغییر دادند و حاکم مکه را فریب دادند چراکه حاکم مکه اصلا فکر نمی‌کرد امام این کار را انجام دهد.

دلیل این نظر چیست؟ اولین منزلگاه آن حضرت منزلگاهی است به نام ابطح. ایشان مثل همه حجاج به این منزگاه می‌رود و در آنجا تغییر مسیر می‌دهد و به سمت منزلگاه تنعیم می‌رود و از تنعیم در مسیر پیچ‌درپیچ به سمت منزلگاه صفاح حرکت می‌کند. با وجود اینکه تسریع برای حرکت به کوفه اهمیت داشت ولی امام در اختیار خودش نبود و حالت اجبار داشته و مجبور بوده تا روز ترویه منتظر بماند. این اشکالی که به نظر حکومت گرفتند را می‌توان اینطوری پاسخ تحلیلی و تاریخی داد.