ام‌کلثوم؛ بانویی که در کوفه و شام خطبه‌ای فصیح خواند

تاریخ را از اول خلقت بشر زنان و مردان در کنار هم ساخته‌اند. از همان زمان که آدم و حوا بنا به گفته قرآن هر دو از گندم ممنوعه خوردند و هر دو از بهشت به زمین فرستاده شدند و با هم بنای بشریت را گذاشتند تا همین امروز، اگرچه مجامع بشری مسئولیت‌های متفاوتی برایشان ترسیم کرده‌اند اما آنها همیشه مکمل هم بوده و خواهند بود.

اما هر جای تاریخ زنان و مردان بزرگ با اندیشه‌ها و عمل‌های والا در کنار هم بوده‌اند، روند تاریخ را متحول و نقشی جاودانه و عظیم خلق کرده‌اند؛ مثل زمانی که حضرت محمد(ص) در کنار خدیجه(س) و حضرت علی(ع) در کنار حضرت فاطمه(س) به تحول تاریخ پرداختند.
عاشورا یکی از بزرگ‌ترین بزنگاه‌های تاریخ بشریت است. این بزنگاه بزرگ را نیز مردان و زنان شجاع در کنار یکدیگر ترسیم کرده‌اند، اما چه تاسف‌بار که زنان این عرصه آنچنان که شایسته است معرفی نشده و جامعه از درک عظمت آنها محروم مانده است.

کتاب زنان عاشورایی؛ نقش زنان در نهضت امام حسین علیه‌السلام(از عاشورا تا سقوط امویان)، اثری از زهره یزدان‌پناه قره‌تپه است که به معرفی جمعی از بانوان حاضر در واقعه عاشورا پرداخته است.

خبرگزاری ایکنا در تلاش برای معرفی بانوان حاضر در واقعه عاشورا از مطالب این کتاب یاری گرفته است. دومین قسمت از این مجموعه، به مطالب مطرح در خصوص «ام‌کلثوم صغری دختر امیرالمؤمنین(ع)» و «فاطمه(س) دختر علی بن ابیطالب(ع)» اختصاص دارد که در ادامه می‌خوانیم.

ام‌کلثوم صغری دختر امیرالمؤمنین(ع) و مادرش ام‌ولد بوده است. مسعودی و ابن‌اثیر، ام‌کلثوم را در زمره اولاد علی(ع) معرفی کرده‌اند. اما مادرش فاطمه(س) نیست.

به گفته ابن‌حزم، زینب‌کبری(س) و ام‌کلثوم‌کبری(س) از جمله فرزندان علی(ع) و فاطمه (س) هستند، گرچه زینب صغری و ام‌کلثوم صغری را نیز که مادرشان ام‌ولد بوده معرفی کرده است. محسن‌الامین تعداد دختران علی (ع) که لقب ام‌کلثوم داشته‌اند را چهار نفر ذکر کرده است: 1. همسر مسلم ابن عقیل 2. همسر عبدالله اصغربن‌عقیل 3. همسر عمربن خطاب 4. همسر عبد الله‌بن‌جعفر. بر اساس گفته «زبیربن بکار» نسب‌ شناس مشهور عرب، زینب کبری(س) که به‌ همسری عبدالله‌بن‌جعفر درآمد و ام‌کلثوم‌‌کبری که همسر عمر بن خطاب شد، هر دو از فاطمه زهرا(س) بوده‌اند. وی دختران معروف دیگر علی(ع) از غیر فاطمه(س) را چنین نام برده است: رقیه دختر صهباء که همسر مسلم‌ابن‌عقیل گشت، زینب‌صغری به ازدواج محمدبن‌عقیل در آمد و ام‌کلثوم‌ صغری که نامش نفیسه بود به همسری عبدالله اکبربن‌عقیل انتخاب شد.

مامقانی در تنقیح المقال می‌نویسد: «رقیه دختر امیرالمؤمنین(ع) همسر مسلم‌بن‌عقیل و مادر عبدالله و محمد بوده است. دو پسرش در نینوا شهید شدند و این بانو با اسیران به شام رفت و مصیبت‌ها به‌ چشم دید. مادر رقیه صهباء ثعلبیه (صهباء ام‌حبیب دختر عبادبن ربیعه الثعلبیه) است. گفته شده است که صهباء از اسیران یمامه یا عین التمر بود که امیرالمؤمنین(ع) او را خریداری کرده است. صهباء از امیرالمؤمنین صاحب دو فرزند به نام عمرالاطرف و رقیه گردید. بعضی معتقدند که ام‌کلثوم که دختر حضرت فاطمه(س) بوده است، در زمان امام مجتبی(ع) از دنیا رفت. این بانو که نامش در حادثه کربلا مطرح است یکی دیگر از همسران امیرالمؤمنین (ع) است. لذا به‌ نظر می‌رسد که ام‌کلثوم حاضر در واقعه کربلا همان زوجه مسلم‌ بن‌عقیل است که به‌ دنبال همسر و برادر بزرگوارش اباعبدالله‌الحسین(ع) راهی کربلا شد.

سیدبن‌طاووس می‌نویسد: سیده ام‌کلثوم خواهر(پدری) امام‌حسین(ع) و زینب‌کبری(س) است که در مصائب کربلا شریک و همراه ایشان بود و همسرش نیز در راه اباعبدالله‌الحسین(ع) شهید گردیده بود. وی زنی صبور و مطیع خدا و امامش بود. بانویی فصیح و بلیغ بود که در کوفه و شام و ... سخنرانی کرد.

وی بانویی بسیار با حیا و با عفت بود، هنگامی‌ که اسرا را به‌ همراه سرهای شهدا وارد شهر می‌کردند از شمر خواست که از جهتی برود و سرها را جلوی کاروان اسرا ببرد که مردم ایشان را کمتر نگاه کنند. از سال وفات و محل دفن ایشان اطلاعات دقیقی در دست نیست. لیکن در باب‌الصغیر شام (سوریه کنونی) در کنار مرقد سکینه(س) دختر امام حسین(ع) قبر ام‌کلثوم، دختر علی (ع) است.

محل دفن ام‌کلثوم زینب کبری(س) مورد بررسی قرار گرفت. ام‌کلثوم کبری نیز که از فاطمه(س) بود در مدینه هنگام حیات امام حسن مجتبی(ع) به همراه فرزندش زیدبن‌عمر در یک روز از دنیا رفته و در بقیع مدفون شد. ام‌کلثوم مورد نظر که در باب‌الصغیر است می‌توان به‌ طور دقیق گفت که این دو نفر نبوده‌اند. یعنی باید وی از سایر زنان علی(ع) غیر از فاطمه(س) بوده باشد. از میان دختران دو ام‌کلثوم دیگر هستند. یکی از آنان نفیسه همسر عبدالله‌اصغربن‌عقیل و دیگری زینب، همسر محمدبن‌عقیل بوده است. این مرقد باید متعلق به یکی از این دو باشد.

آنچه مسلم است این بانو در حادثه کربلا، همراه خواهرش زینب(س) حضور داشته و در بارگاه ابن‌زیاد و یزید خطبه‌های غرا و کوبنده‌ای خوانده و در منابع تاریخی نیز ثبت شده است.

فاطمه(س) دختر علی بن ابیطالب(ع)

فاطمه دختر علی بن ابیطالب(ع) و مادرش امولد است. وی با محمد بن ابی سعید بن عقیل بن ابیطالب ازدواج کرد و حمیده و محمد را به دنیا آورد. پس از وی به ازدواج سعید بن أسود بن ابی البحتری در آمد و برزه و خالد فرزندان سعید را به دنیا آورد. بعد او به عقد منذر بن عبیده بن زبیر در آمد و عثمان و کبره فرزندان منذر متولد شدند. پس از درگذشت منذر نیز فاطمه (ع) برای مدتی زنده بود. 

به گفته طبری وی در سال ۱۱۷ قمری فوت نمود.  او در واقعه کربلا همراه برادر و امامش حسین (ع) و خواهرانش حضور داشت و شاهد همه مصائب و ظلم های وارد شده بر آل رسول الله (ص) بود و همراه زینب و سایر بانوان خاندان پیامبر (ص) به دمشق برده شد.