چرایی همراه‌ نشدن مردم کوفه با قیام عاشورا

به گزراش ایکنا، نوروز امینی، عضو هیئت علمی دانشگاه گیلان، شامگاه 22 مرداد در نشست علمی «آیا اهل کوفه امام حسین(ع) را تنها گذاشتند» از سلسله نشست‌های مکتب حسینی با بیان اینکه یکی از شبهاتی که در محافل وهابی و حتی در محافل شیعی مطرح است این است که خود شیعیان امام حسین(ع) را کشتند با اینکه خودشان هم ایشان را دعوت کرده بودند، گفت: در سپهر فرهنگی مردم عراق هم یکسری ضرب‌المثل‌هایی در این زمینه معروف است؛ به نظر می‌رسد برای پاسخ به این پرسش باید مطالعه جمعیت‌شناسانه بر روی مردم کوفه در نیم‌قرن اول هجری داشته باشیم؛ اینکه موقعیت جغرافیایی کوفه کجاست و توزیع جمعیتی آن چگونه بود و ... .

وی افزود: کوفه در حاشیه غربی رود فرات با فاصله نیم فرسخ از این رودخانه قرار دارد و شهر نجف در سمت غرب این شهر واقع شده که کوهستانی و بیابان است و از سمت شمال هم نخیله در دو فرسخی این شهر وجود دارد که پادگان نظامیان بوده است؛ در فاصله حدود 80 کیلومتری آن هم کربلا وجود دارد و در ماجرای عاشورا، کربلا روستا بوده است. از لحاظ اداری هم کوفه فقط شهر کوفه نبوده است و مدائن، انبار، تکریت و بغداد امروزی که عمدتا قریه بودند را شامل بوده است و فرماندار کوفه فرماندار همه این مناطق هم بوده است. از نظر سیاسی هم همه مناطقی از ایران مانند سیستان، ری و ... که فتح شده بود خراج به کوفه می‌دادند لذا پول کلانی وارد خزانه کوفه می‌شده است.  

عضو هیئت علمی دانشگاه گیلان با بیان اینکه کوفه در زمان عمر تاسیس شد و کوفه به معنای کانون در عربی است و کوفه الجند یعنی کانون رزمندگان بوده است، افزود: وقتی سعدبن ابی وقاص وارد ایران آن زمان شد به عمر نامه نوشت و گفت که سربازانش به دلیل آب و هوای بد مدائن بیمار شده‌اند و عمر هم پاسخ داد دنبال سرزمینی بگرد که با طبع عربی سپاهیان سازگار باشد لذا سلمان و حذیفه در حاشیه فرات محلی پیدا کردند که همین کوفه امروزی است و از این رو سعد لشکر خود را به این منطقه برد و کوفه تاسیس شد. در مرکز شهر، مسجد و بعد دارالاماره ساخته شد و سپاهیان را در اطراف این مسجد، سکونت دادند. 

امینی تصریح کرد: از نظر معماری هم خانه‌هایی که در آغاز ساخته شد کلبه‌هایی از نی بود تا سال 24 هجری قمری همینطور بود  ولی در این سال کلبه‌ها از بین رفتند و چادرهایی با دیوارهایی از خشت ساخته شد.  

جمعیت کوفه در حوالی سال‌های 61 هجری

وی اضافه کرد: جمعیت کوفه در دوره شکل‌گیری 10 هزار نفر ذکر شده است یعنی اگر مبنا را تعداد سپاهیان و نظامیان در نظر بگیریم و البته چون این شهر در حقیقت برای این ساخته شد که نظامیان مجبور نباشند دائما از حجاز به مناطق دیگر مهاجرت کنند در این شهر مستقر شدند و خانواده آنان هم در کنارشان بودند لذا با احتساب تعداد هر خانواده 4 نفر جمعیت این شهر حدود 40 هزار نفر خواهد شد. یاقوت حموی هم این نقل را تقویت کرده است؛ او گفته 40 هزار جنگجو در کوفه حضور داشتند که منظور وی به احتمال زیاد همه جمعیت مستقر در کوفه بوده است زیرا جمعیت کوفه در سال 2014، هم بیش از 230 هزار نفر نیست و بعید است در آن زمان 160هزار نفر جمعیت داشته باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه گیلان با بیان اینکه بعد از فتح مدائن چهار هزار نفر از دیلمیان به این شهر اضافه شدند که با احتساب این افراد و خانواده‌هایشان حدودا 50 هزار جمعیت در کوفه مستقر شدند؛ در گزارشات نقل است که حضرت علی(ع) هم وقتی از مدینه به سمت این شهر رفتند هزار جنگجو با خود بردند و به جمعیت 12 هزار نفری جنگجویان مستقر در کوفه پیوستند. در گزارش دیگری هم داریم در قیام زیدبن علی در حوالی 120 هجری زید 15 هزار مرد جنگی در اطراف خود داشت که فقط شیعیان کوفه بوده‌اند و به عبارت دیگر حدود 60 هزار نفر در این سال فقط جمعیت شیعیان کوفه بوده‌اند. گزارش دیگری هم داریم که در نبرد صفین، تعداد سپاهیان حضرت علی(ع) 60 هزار نفر بوده است و البته باید توجه کنیم این تعداد سپاهیان فقط از کوفه نبودند و تعداد زیادی، غیرکوفی بودند.

ساختار جمعیتی کوفه در دوره امام علی(ع)

امینی اظهار کرد: از نظر جمعیتی هسته اولیه در ساخت کوفه، دو گروه بزرگ اعراب یعنی عدنانیان و قحطانیان یا یمنی‌ها بودند؛ به صورت کلی همه قبایل عرب عدنانی و یا قحطانی بودند. در دوره ساخت کوفه حدود 10 تا 15 قبیله مانند سلیم، تمیم، بنی اسد، ثقف و ... بودند که عدنانی هستند و قبایلی مانند نخع، کنده و عضد و ... هم بودند که قحطانی هستند. مختار از قبیله ثقف و عدنانی بود و قبیله حمدان، شیعه بودند و برخی قبایل هم واجد پیروان علی(ع) و یا پیروان بنی‌امیه بودند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه در قبیله بنی‌اسد هم که نام‌آشنا هستند سه گروه داریم، گفت: گروهی موافق اهل بیت(ع) مانند حبیب بن مظاهر اسدی و مسلم بن عوسجه و مخالفانی مانند حرمله بن کاهل هم داریم و برخی هم بی‌طرف بودند و همین افراد بی‌طرف بودند که به صحنه کربلا آمدند و شهدا را دفن کردند؛ بعدا بخشی از این قبیله ساکن ایران شدند و با اعراب خوزستان هم پیمان شدند و برخی هم به خراسان کوچ کردند و الان اقوام بنی‌اسدی داریم یا در قبیله نخع هم افرادی داریم که مانند مالک اشتر جزء یاران حضرت علی(ع) بودند و برخی مانند سنان بن انس جزء مخالفان اهل بیت(ع) بودند یا فردی مانند حصین بن نمیر یا محمد ابن اشعث از مخالفان علی(ع) از قبیله کنده بودند. 

امینی با بیان اینکه کسانی مانند مهلب بن ابی صفره از طرفداران ابن زبیر از قبیله ازد بودند، اظهار کرد: ضحاک بن قیس هم که فرماندار معاویه در کوفه بود از قبیله محارب است که به شدت طرفدار بنی‌امیه در کوفه بودند یا شمر هم جزء قبیله عامر بوده است. نقل است که هر قبیله در یکی از خیابان‌های کوفه سکونت داده شدند و مثلا بنی اسد در جنوب مسجد کوفه ساکن بودند لذا به لحاظ قبیلگی در حوالی سال 60 هجری، یک گروه از آنان اعراب قحطانی بودند؛ یک گروه اعراب عدنانی؛ جمعیت دیگری هم یهودی بودند و تعداد آنان قابل توجه بوده است؛ یهودیان کوفه همان یهودیان خیبر بودند که با کوچ اجباری عمر به این شهر رفتند و گروه دیگر هم موالیان بودند که آن‌ها هم سه گروه بودند؛ یک گروه ایرانیان، گروه دیگر رومیان و گروه سوم هم ترکان بنابراین فقط ایرانی نبودند. این‌ها عجم و عمدتا برده بودند و حقوق برابر با اعراب نداشتند و قبیله بنی تغلب هم گروه دیگری بودند که مسیحی هستند. بنابراین در کوفه چند قوم داریم، یهودی، مسیحی، عرب قطحانی و عدنانی و عجم.

وجود یهودی، مسیحی و مجوس در کوفه

وی افزود: از لحاظ مذهبی هم یهودیان و مسیحیان را داریم؛ گروهی مجوس بودند یعنی ایرانیانی که مسلمان نشدند و مالیات و خراج می‌دادند و گروهی علویان بودند نه شیعه زیرا واژه شیعه در آن دوره راوج نداشت. علویان هم دو گروه بودند؛ گروهی دو آتشه و به شدت طرفدار ائمه(ع) و برخی هم علویان معمولی؛ گروه دیگر عثمانی مذهب و اهل سنت بودند و گرایشات تندی علیه علویان داشتند و گروه دیگر هم خوارج. 

امینی با اشاره به جریانات سیاسی فعال در کوفه بیان کرد: امویان به شدت وفادار به بنی‌امیه و جزء تندروهای بی‌امیه بودند ولی عثمانی‌ها به لحاظ سیاسی معتقد بودند که عثمان مظلوم کشته شد و باید خون‌خواهی از او صورت بگیرد و عمدتا هم خاندان علی(ع) را مقصر در این ماجرا دانستند. خوارج هم به لحاظ فکری با امویان همراه نبودند و ائتلافی هم با آنان نداشتند زیرا در صفین هم در برابر معاویه بودند.

وی با اشاره به عوامل بی‌وفایی کوفیان و حداقل شیعیان کوفه، تصریح کرد: ما نباید از همه کوفیان، انتظار حمایت از اهل بیت(ع) را داشته باشیم زیرا 72 ملت بود و از همه اقوام در آنجا حضور داشتند و اینطور هم نبود که فقط شیعه و علوی باشند برخلاف آنچه امروز در کوفه شاهدیم و همه مردم این شهر، شیعه هستند؛ این تصوری که الان داریم در آن دوره نبوده است. امام علی(ع) هم به خاطر اینکه مردم اینجا شیعه بودند به کوفه نرفتند بلکه به خاطر موقعیت سوق‌الجیشی کوفه این شهر را پایتخت قرار دادند وگرنه اگر بحث شیعه بود یمن جزء یاران امام(ع) بود و نه کوفه، کما اینکه امویان پایگاه خود را حتی در دوره رومیان در شام بنا کرده بودند. 

تحلیل کوفیان در قیام عاشورا

امینی اضافه کرد: در تحلیل مردم کوفه باید به چند نکته توجه شود؛ اول اینکه کوفیان ذاتا نظامی بودند و برد و باخت سیاسی و نظامی در بینشان پررنگ بود؛ دوم اینکه کوفیان از ابتدا مستمری‌بگیر حکومت مرکزی یعنی عمر بودند و البته عمر طبقه‌بندی در پرداخت بیت‌المال ایجاد کرد ولی امام علی(ع) آن را لغو کرد و دوباره بنی‌امیه این مستمری را به عنوان ابزار فشار استفاده کردند تا شورش‌ها را کنترل کنند ولی امام علی(ع) حتی به مخالفان خود و کسانی که در مسجد کوفه به امام دشنام می‌دادند مستمری می‌دادند. موالی هم که اصلا حق و حقوقی نداشتند و امام علی(ع) به آنان حقوق پرداخت کرد.

امینی بیان کرد: نظامیان در کوفه تا حدود زیادی تابع همین مستمری بودند و اگر پول بیشتری از سوی مثلا بنی امیه به آنان داده می‌شد موضع‌گیری سیاسی به نفع او می‌کردند و حتی برخی از پژوهشگران یکی از عوامل حکمیت را به همین امتیازات مالی و قبیلگی نسبت داده‌اند زیرا وقتی رئیس قبیله متمایل به شخصی بود افراد قبیله هم تابع او بودند و خیانت‌ها به ائمه در مواردی ناشی از این وضع و سودجویی قبیلگی بوده است. 

وی افزود: مسئله دیگر بر اساس گزارشی در سال 50 هجری کوچاندن علویان کوفه از سوی معاویه به خراسان بود تا ترکیب جمعیت شیعی را تغییر دهد لذا وقتی سلیمان بن صرد می‌خواست قیام کند دید علویان کوفه کم هستند لذا از مدائن درخواست کرد تا شیعیان به او بپیوندند. بنابراین وزن علویان و شیعیان در دوره امام حسین(ع) وزن جمعیتی قوی نبود.