جایگاه علوم انسانی کشور در دنیا مناسب نیست

تحول در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی به خصوص در علوم انسانی از ضروریات وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است و با توجه به تحصیلات و سوابق وزیر علوم جدید انتظار می‌رود شاهد برنامه‌های موثری باشیم. در کشور مراکز و دانشگاه‌های زیادی وجود دارند که در این رشته‌ها دانشجو جذب می‌کنند اما خروجی آنها تناسبی با هزینه‌ها و تعداد بالای دانشکده‌های علوم انسانی ندارد.

 

خبرنگار ایکنا در این‌باره با حجت‌الاسلام و المسلین احمدحسین شریفی، رئیس دانشگاه قم، گفت‌وگو کرده است که بخش اول آن را با عنوان نظام آموزش عالی نیازمحور و مبتنی بر مسئولیت اجتماعی باشد قبلا خوانده‌اید. اکنون بخش دوم و پایانی پیش روی شماست؛ 

 

 

در دولت سیزدهم سامانه‌ای با عنوان سامانه «نان؛ نظام ایده‌ها و نیازها» راه‌اندازی شد که هم ایده‌های موجود بارگذاری می‌شد و هم نیازها و افرادی که پژوهش‌های خود را نیازمحور انجام می‌دادند تشویق می‌شدند. تقویت سامانه نان امری لازم است و می‌تواند پژوهش‌ها را به سمت نیازمحوری بیشتری سوق بدهد.

 

یکی دیگر از ضعف‌های کشنده و انرژی‌بر نظام آموزش عالی ما نبودن یک آمایش دقیق علمی است؛ تعداد واحدهای دانشگاهی تقریبا با تعداد واحدهای دانشگاهی چین برابر است، در حالی که چین 17 برابر ما جمعیت دارد؛ این نشان می‌دهد ما در آمایش مراکز آموزش عالی به یک حرکت جدی و مدبرانه نیازمند هستیم. یک جرئت و جسارتی لازم است تا مراکز آموزش عالی در همدیگر ادغام شوند. مثلاً در استان قم، سه دانشگاه دولتی داریم؛ دانشگاه قم، دانشگاه صنعتی و دانشکده علوم انسانی و هنر حضرت معصومه(س)، دانشگاه قم یک دانشکده فنی مهندسی دارد و تقریبا همه رشته‌های موجود در دانشگاه صنعتی در این دانشکده هم وجود دارد؛ اعضای هیئت علمی دانشگاه صنعتی قم هم به تعداد اعضای هیئت علمی دانشکده فنی مهندسی دانشگاه قم است؛ کمتر از هزار دانشجو در دانشگاه صنعتی قم وجود دارد، در حالی که این ظرفیت در دانشکده فنی مهندسی دانشگاه قم وجود دارد و نیاز به ساخت دانشگاه جدید و خوابگاه جدید و... نداریم. هزاران میلیارد باید هزینه شود تا یک خوابگاه تأسیس کنیم و اگر این هزینه برای کیفیت‌ بیشتر به دانشگاه قم تخصیص داده می‌شد تاکنون کارهای زیادی انجام می‌گرفت.

 

دانشکده حضرت معصومه(س) هم بیش از 50 هیئت علمی دارد و ویژه بانوان است، در حالی که قم چنین نیازی ندارد، زیرا دانشگاه قم بخش تفکیکی بانوان دارد؛ همان 50 هیئت علمی و بیش از هزار دانشجوی دانشگاه حضرت معصومه(س) به خوبی می‌توانستند در دانشگاه قم گنجانده شوند. دانشگاه قم با وسعت 140 هکتاری، گنجایش دانشجویان جدید را هم دارد و نیازی نیست که ما هزاران میلیارد هزینه دیگر خرج کنیم. البته بسیاری از اعضای هیئت علمی و کارمندان این دانشگاه هم آقایان هستند، در حالی که نام این دانشگاه، برای دختران است؛ آیا این کار عاقلانه و مدبرانه است؟ این کار درست نیست و باید نظام آمایش آموزش عالی در راستای بهره‌وری بهتر که از برنامه‌های اعلامی دکتر سیمایی است، محقق شود. در قم کاملا این آمادگی را داریم و همه بخش‌های مدیریتی استان به این مسئله اذعان دارند ولو اینکه یکی دو نفر مخالف باشند؛ به هر حال کشور باید این وضع را سامان بدهد؛ در بقیه استان‌ها هم این ضعف وجود دارد.

 

کثرت مراکز آموزش عالی و توزیع بودجه محدود برای نیازهای مشترک، کاری خردمندانه نیست. اگر این ادغام صورت بگیرد، با قاطعیت می‌گویم ما فقط در پرداخت حقوق به مدیران صرفه‌جویی چند صد میلیاردی در بودجه آموزش عالی در سراسر کشور خواهیم داشت و هزینه نگهداری و ... هم به کنار. کشور نمی‌تواند به خاطر اینکه یک عده‌ای فقط تکثیر مراکز آموزش عالی را دوست دارند اینقدر هزینه از جیب مردم درست کند و این کار درست نیست. همه علومی که در دانشگاه صنعتی قم وجود دارد در دانشگاه قم هم هست و علومی که در دانشگاه حضرت معصومه(س) وجود دارد در این دانشگاه هم هست و چه نیازی است که مجددا هزینه کنیم؛ چرا باید مراکز آموزش عالی تکثیر شوند؟ در اراک و همدان و اصفهان، استان قزوین، زنجان، تبریز، شیراز و... هم این وضع وجود دارد و باید فکری اندیشیده و بر این کار تمرکز شود.

 

 

 

در طول 46 سال گذشته فقط به مدت 9 ماه شاهد وزارت مرحوم علی شریعتمداری در دوره ریاست جمهوری دولت موقت مهندس مهدی بازرگان بودیم که علوم تربیتی خوانده و از متخصصان علوم انسانی بود و بعد از ایشان همه وزاری علوم تحصیل‌کرده رشته‌هایی غیر از علوم انسانی بودند. به همین دلیل هم رشد علمی کشور در عرصه علوم پایه و فنی مهندسی رضایتبخش بوده است و در برخی برهه‌ها میزان رشد علمی کشور 11 برابر رشد علمی دنیا بوده و جایگاه علمی جهانی ما رتبه 16 یا 17 در دنیاست و بیشتر به علوم پایه و فنی مهندسی مربوط است.

 

ممنون زحمات آنان هستیم و انتظاری وجود نداشته است که در علوم انسانی اقدامی متخصصانه انجام دهند و مانند عقاب‌ تیزبین کارها را رصد کنند، چون تخصصی نداشتند. الان در دولت چهاردهم فردی سکاندار امور شده که تحصیل‌کرده رشته حقوق است و افزون بر آن تخصص حوزوی دارد؛ لذا انتظار از ایشان بالاست. انتظار جدی ما تحول کیفی در علوم انسانی است؛ در علوم انسانی از قبل از انقلاب و حتی صدسال قبل از پیروزی انقلاب، عالمان و روشنگرانی چون سید جمال و اقبال و ...دائما می‌گفتند که این علوم انسانی علومی نیست که باعث سعادت جامعه اسلامی شود.

 

علوم انسانی رایج اومانیستی و غربی است که بدون تردید بر پایه تفکرات لیبرالیستی استوار است و حاضرم با مخالفان این ایده در هر سطح و رتبه‌ای گفت‌وگو کنم؛ این علوم انسانی با مبانی فکری و فرهنگ اسلامی ایرانی ما ناسازگار است و گره از کار ما باز نخواهد کرد، زیرا در بافت دیگری تأسیس شده و بر مبانی دیگری استوار است و نمی‌تواند در خدمت نیازهای جامعه اسلامی باشد. لذا امام خمینی از ابتدای انقلاب مطالبه تحول در علوم انسانی و اسلامی‌سازی را داشتند و مقام معظم رهبری چند ده سال است که بر تحول در این علوم تاکید می‌کنند ولی اقدام چندان متمرکز یصورت نگرفته است و فقط شاهد اقدامات جزیره‌ای پراکنده هستیم.

 

علوم انسانی موجود با فرهنگ ما بیگانه است. لذا تعجب ندارد که برخی از مدعیان این علوم وقتی یک حادثه کوچک در روستایی رخ می‌دهد، برای آن میزگرد و سخنرانی و مصاحبه برپا می‌کنند، ولی وقتی یک حرکت تمدنی عظیمی مانند اربعین ایجاد می‌شود حاضر نیستند یک کلمه در مورد آن سخن بگویند، زیرا دستگاه نظری و مفهومی و فکری آنان با اربعین بیگانه است. با اعتکاف نیز بیگانه است و نمی‌توانند اعتکاف ده‌ها هزار نفر از جوانان و نوجوانان را درک کنند ولی اگر با یک نوجوان و جوانی که سبک زندگی لیبرالی را تشویق می‌کند برخورد شود برای آن مصاحبه می‌کنند و میزگرد برگزار می‌کنند. با این واقعیت روبه‌رو هستیم که علوم انسانی موجود بیمار و ناکارآمد است و برای جامعه اسلامی ما چندان ارزشی ندارد، ولی نیمی از دانشجویان و اعضای هیئت علمی این علوم را تدریس می‌کنند و یاد می‌گیرند. لذا باید تحول را جدی بگیریم.

 

 

از نظر کمیت هم مانند کیفیت و بحث تقلیدی‌بودن علوم انسانی دچار ضعف زیادی هستیم زیرا به میزان هزینه‌ای که برای علوم انسانی تقلیدی فعلی کرده‌ایم در قد و قواره سایر مقلدان هم رشد نکرده‌ایم؛ از مجموع 1600 نشریه علمی معتبر از نگاه وزارت علوم تاکنون 900 نشریه مرتبط با علوم انسانی و بقیه مرتبط با علوم پایه و مهندسی و کشاورزی و ... است؛ نزدیک به 400 انجمن علمی مورد تایید وزارت علوم وجود دارد که 142 انجمن مربوط به علوم انسانی است. با این همه جایگاه علوم انسانی کشور در دنیا مناسب نیست. تقریبا هیچ دانشمند مطرح، پراستناد و شناخته‌شده علوم انسانی در جهان نداریم. نزدیک به هزار دانشمند شناخته‌شده در دنیا در سایر علوم داریم که هشت نفر مرتبط با علوم اجتماعی و حسابداری و کتابداری و ... هستند ولی در علوم انسانی اصلی یعنی فلسفه، حقوق، اقتصاد، جامعه‌شناسی و علوم تربیتی و ... تقریبا هیچ دانشمند بین‌المللی نداریم که پراستناد باشد و جایگاه علوم انسانی ما در دنیا قابل ذکر نیست. با صراحت این سخنان را می‌گویم که حوزه و دانشگاه‌ها را نقد کرده باشم و باید به فریاد جهاد علمی - پژوهشی مقام معظم رهبری پاسخ دهیم و به برنامه سکاندار فعلی وزارت علوم لبیک بگوییم و با وزیر محترم همکاری کنیم تا رشدی تصاعدی را شاهد باشیم.

 

چرخه کامل علوم انسانی تحولی با رویکرد اسلامی از ایده تا محصول باید شکل بگیرد. باید اتاق‌های فکر سامان یابد و اندیشکده‌های مطالعات راهبردی که قانون برنامه هفتم است اجرا شود. یکی از اسناد بالادستی مهم مرتبط با فناوری‌های نرم و فرهنگی است و باید این فناوری از دانشگاه‌های علوم انسانی مطالبه شود. بدین ترتیب زیبایی و لذت علوم انسانی بومی به جامعه چشیده خواهد شد و همگان در این عرصه حرکت خواهند کرد.