«اجتماع» رکن مهم مناسک اعیاد اسلامی است

به گزارش ایکنا، نشست «عید و استهلال از نگاه امامیه و احناف(مسأله اجتماعی یا عبادت فردی)» 18 مهرماه با حضور دو نفر از استادان فقه و اصول شیعه و فقه حنفی در مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی حوزه برگزار شد.

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدرضا پیمبرپور؛ دبیر علمی این نشست در سخنانی با بیان اینکه در شریعت مقدس اسلام وظایف فردی و اجتماعی در اعیاد بیان شده است، گفت: مسلم آن است که تمام این ایام براساس یک فهم عمومی و رؤیت هلال مطرح شده است تا در دسترس همگان باشد ولی همین امر مهم سبب شده است تا گاهی اختلاف و گاهی انسجام و حدت و در پاره‌ای از مواقع به عقاید مردم لطمه بزند.

وی با بیان اینکه قرآن ما را به نکوداشت دو موضوع یعنی شعائرالله و دیگری عید دعوت داده است، افزود: ما در نماز عید فطر خداوند را به این عید سوگند می‌دهیم؛ پیامبر(ص) در روز عید وقتی از منزل برای نماز می‌رفتند مردم را به توحید دعوت می‌فرمودند آن هم با تقدیس و تسبیح و تهلیل و ... لذا گفته شده است که وقتی برای نماز می‌روید تکبیر و لا اله الا الله بگویید و نماز را در بیرون از شهر و در ارتفاع بخوانید و همه این‌ها برای رسیدن امت به وحدت و انسجام است لذا باید در مورد اعیاد و شعائرالله تامل بیشتری داشته باشیم.

پیمبرپور اضافه کرد: وقتی امام حسین(ع) شهید شدند خداوند به فرشته‌ای خطاب کرد که برو و در میان امت اسلام ندا سر بده و به آنان بگو که از خیر و برکت بی‌نصیب شدید. روایات دیگری هم در مورد ایام و شعائرالله داریم و در این نشست هم قصد داریم وظایف خود را در مورد شعائر و اعیاد بیان کنیم. 

مناسک اعیاد اسلامی؛ اجتماعی یا فردی؟

در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدحسن حکیم؛ ارائه‌دهنده نشست، گفت: یکی از مسائل مقدماتی در این بحث، فردی یا اجتماعی‌بودن مسئله عید و استهلال است و موضوع‌شناسی عید و استهلال جوانب مختلفی دارد و از قدیم هم مورد بحث بوده است بنابراین موضوع اساسی این است که شارع در طرح عید و استهلال، طبیعت موضوع را چگونه لحاظ کرده است یعنی عید و استهلال، فردی است یا اجتماعی و اگر هر کدام را مبنا قرار دهیم رویکرد هم فرق خواهد کرد زیرا اگر اجتماعی بود باید نقش حاکم و کیفیت احراز عید و ... بحث شود.

استاد حوزه علمیه تصریح کرد: در ماهیت عید و مفهوم لغوی آن، اساسا اجتماع به عنوان رکن مطرح است؛ البته در مفهوم لغوی، عید، اجتماع برای فرح و شادی همگانی است. در استعمالات شرعی هم رکن رکین اجتماع در مفهوم عید وجود دارد مانند غدیر و فطر و ...؛ حتی در اعیادی چون نوروز که امضایی است باز اجتماع را داریم. 

حکیم بیان کرد: در گام بعد باید ببینیم شارع در احکام مترتب بر عید مانند استهلال، چه فرمایشاتی دارد؛ زراره از امام صادق(ع) نقل کرده است که پیامبر(ص) نماز عید را به جماعت خواندند؛ بیش از ده روایت در مورد برگزاری نماز به صورت اجتماعی داریم؛ طایفه دیگری از روایات هم داریم که برخی از امام علی(ع) خواستند تا امام جماعتی دیگری را جای خود بگذارند ولی ایشان مخالفت کردند و فرمودند نماز عید را خدا در صلاحیت حاکم جامعه اسلامی قرار داده است و در زمان پیامبر(ص) ایشان بودند و الان من. البته برای بلاد، امام مشخص کرده بودند. 

این پژوهشگر با بیان اینکه در روایت دیگری بیان شده است که فردی پرسید آیا من می‌توانم نماز را به صورت جمع در منزل بخوانم و باز امام مخالفت کردند، افزود: این نشان می‌دهد که مراد از جماعت هم جماعت عمومی است؛ در روایات دیگر هم داریم که حتی برای افراد بیمار هم نمی‌توان نماز عید را در خانه خواند؛ در برخی روایات درباره تعداد افراد در نماز عید بحث شده است.

حکیم ادامه داد: طایفه دیگر از روایات نماز عید را حتی برای افراد زندانی لازم دانسته است یعنی نوعی تکلیف الزامی و همگانی با محوریت اجتماعی است یعنی زندانی را تحت‌الحفظ به نماز ببرند و دوباره برگردانند؛ روایاتی را هم اهل سنت بیان کرده‌اند که مکمل روایات شیعه است؛ زهری از پیامبر(ص) آورده است که ایشان به بلاد نامه می‌زدند که جمع شوید و نماز عید را اقامه کنید.

وی تاکید کرد: گزارشات در قرن اول همه دال بر اجتماعی بودن مراسم عید و نماز آن است. عمر بن عبدالعزیز در نامه به فرمانداران خود هم بر اجتماع در نماز عید تاکید داشته است. 

اجتماع؛ رکن رکین اعیاد

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه اجتماع رکن رکین عید و نماز آن است، تصریح کرد: روایاتی داریم که ناظر به شرایط خاص است از جمله اینکه دسترسی به امام وجود ندارد و در این صورت فردی خواندن نماز در تضاد و تنافی با مجموعه روایات مؤکد بر اجتماع نیست. ضمن اینکه اساسا فقها از دیرباز این مسئله را اجتماعی می‌دانسته‌اند ولی اینکه عید و نماز آن ناظر به وجود امام معصوم است یا خیر جزء مباحث فرعی است. مثلا صاحب حدائق گفته است که همه اصحاب اجماع بر اعتبار عدد در صلات عید تاکید کرده‌اند و یا صاحب ریاض گفته است که نماز عید باید با اجتماع خوانده شود.

حکیم تاکید کرد: همه این روایات نشان می‌دهد اخذ به مفهوم اجتماع در عنوان عید از سوی خداوند شده است و در مفهوم لغوی و برداشت مخاطب و برداشت فقها هم همین معنا بوده است ولی اگر بازه اجتماعی را بپذیریم استهلال و اتیان صلات فرادا و ... نیازمند واکاوی بیشتری در مباحث فقهی است که الان کمتر شاهد آن هستیم. 

حکم مناسک عید از منظر احناف

همچنین استاد نیاز قلیچ، آخوند حنفی از علمای احناف در این نشست گفت: تحقیق لغوی تقریبا مورد تایید همه مذاهب است و از جهت فقهی هم احناف، اذن حاکم را شرط دانسته و مبنا بر همان اجتماعی بودن است؛ اسلام بر مقوله اجتماع تاکید خاصی دارد و می‌بینیم که 5 وعده نماز روزانه و در روزهای جمعه نماز جمعه و در سال یکبار تجمع مردم مسلمان را در حج داریم.  

نیاز قلیچ افزود: در نماز جماعت با اینکه اجتماع وجود دارد ولی باز یک مسئله فردی است یعنی وظیفه دینی آنان است که به صورت انفرادی هم باید نماز را ادا کنند و جایز است؛ اما مسئله حج اقتضائات و زمان و مکان خود را دارد و چیزی که با هم مشابه است نماز عیدین و جمعه است یعنی جمعه و عیدین به صورت انفرادی خوانده نمی‌شود و جماعتی معتبر است که با اذن امام و جماعت مسلمین باشد. 

نیاز قلیچ بیان کرد: براساس فقه احناف بر عبادی‌بودن نماز عیدین که قطعا تاکید شده است و ماهیت عید برای مسلمین خوشحالی در ازای عبادت است؛ خداوند ماه روزه را که سخت است تشریع فرمود و پاداش آن را در نماز عید می‌دهد.

استاد حوزه علمیه اهل سنت بیان کرد: روزه تمرین تقوا برای پرهیز از مباهات در زمان مشخصی است یعنی در طول روزه فرد حق خوردن و نوشیدن و رابطه جنسی ندارد و این زمینه را برای پرهیز از محرمات فراهم می‌کند و خدا به عنوان جایزه یک ماه عبادت، عید فطر را وضع فرمود و به خاطر عبادت حج، عید قربان را افاضه فرمود بنابراین جشن ملی نیست.

استاد فقه احناف با بیان اینکه دلایلی برای فردی‌بودن نماز عید وجود دارد، گفت: اولین دلیل اینکه روزه عبادتی فردی است تا جایی که اصلا ممکن است کسی متوجه نشود که این فرد روزه‌دار است؛ در روایت بیان شده است: الصوم لی و انا اجزی به؛ چون روزه فردی است و عید فطر هم تابع صوم و پایان آن است بنابراین می‌تواند فردی باشد یعنی مانند نمازهای پنجگانه است که به صورت جماعت خوانده می‌شود ولی عبادتی فردی است. 

نیاز قلیچ اضافه کرد: دلیل دیگر هم روایتی در بخاری است که از پیامبر(ص) آمده که ایشان فرمودند حکم صلات عید به مخاطبان واگذار شده است زیرا فرموده است: اذا رأیتم الهلال فصوموا و اذا رأیتموه فافطروا. یعنی وظیفه فردی هر مسلمان توجه به استهلال است و وقتی ماه را دید باید روزه بگیرد و ماه شوال را که دید افطار کند و عید بگیرد. در اینجا بین احناف با برخی مذاهب اهل سنت فرق وجود دارد ولی ما این روایت را قرین بر فردی‌بودن می‌دانیم.

نیاز قلیچ با بیان اینکه نظر بنده اجتماعی‌بودن عید فطر است و من موافق آقای حکیم هستم، گفت: از جمله دلیل ارجحیت عید فطر این است که شرایط وجوب آن مانند نماز جمعه است و چون جمعه، اجتماعی است عید هم اجتماعی است.

وی اضافه کرد: براساس فقه احناف، برای ثبوت ماه رمضان خبر کافی است یعنی اگر فرد عادل و یا کسی که خبر نداریم عادل است ولی ظاهر فاسقی ندارد ثبوت ماه رمضان کافی است ولی برای اثبات عید فطر، شهادت لازم است. برای شهادت هم حضور در مجلس قضاوت در نزد قاضی تعیین‌شده از سوی حاکم شرع ضروری است. لذا نصوص فقهی دلالت دارد که عید فطر اجتماعی است.

تاکید بر اجتماعی‌بودن عید

نیاز قلیچ در ادامه اظهار کرد: دلیل دیگر در فقه احناف آن است که اگر کسی هلال رمضان را مشاهده کرد ولی از طرف قاضی نظر او رد شد(قبلا قضاتی از سوی حاکم شرع تعیین می‌شدند تا استهلال را ثابت کنند و سؤالاتی از شاهدان می‌پرسیدند تا مطمئن شوند) یعنی یا به دلیل فاسق‌بودن این فرد و یا اشتباه او در این صورت برای عید وارد نیست ولی برای شروع روزه، وارد است زیرا عید مسئله‌ای اجتماعی است لذا سختگیری بیشتری لحاظ می‌شود.

وی با بیان اینکه اختلاف افق هم در فقه احناف معتبر نیست، افزود: لذا عید یک مسئله اجتماعی است یعنی اگر در مغرب کسی ماه را ببیند در شرق هم باید از آن تبعیت کنند زیرا عید موضوعی اجتماعی است. من بحث را با این سؤال خاتمه می‌دهم که عید با وجود اجتماعی‌بودن، عبادی است و در این صورت آیا تولیت اعلان فطر با حاکم اسلامی است یا مسلمانان با رؤیت هلال شوال می‌توانند فطر بگیرند؟