تولید علم بدون روش ممکن نیست

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین مسعود نورعلیزاده؛ استاد دانشگاه شاهد، 24 مهرماه در نشست علمی «روش فهم متون دینی با رویکرد روانشناختی» با بیان اینکه اسلامی‌سازی علوم انسانی هم نوعی مهندسی البته با استفاده از سازه‌های روان‌شناختی و نمودارهای روانی، عصبی، عاطفی و همه ابعاد معنوی و مادی انسان است، گفت: علوم انسانی با همه ابعاد وجود انسان اعم از بعد عاطفی، کنشی، انگیزشی و ... سر و کار دارد و هم به حوزه ایجاب و هم رفتارهای سلبی مرتبط است و باید سازو کارهای درونی انسان را شناسایی و برای رفع ناملایمات و تقویت ملایمات انسانی، نقطه‌زنی داشته باشیم.

نورعلیزاده با بیان اینکه امروزه باید سیستم تحلیلی پیچیده و نظام‌مند داشته باشیم، تصریح کرد: در حوزه روش فهم دین، اگر بخواهیم از متون وحیانی یعنی قرآن و احادیث بهره‌مند شویم و سازه‌های روان‌شناختی را تحلیل کنیم یکی از کلیدی‌ترین بحث‌ها روزآمدکردن و روزآمدسازی است. ما باید از تک‌گزاره‌های مفهومی عبور کرده و وارد مراحل پیشرفته‌تر روشی بشویم لذا باید همه ظرفیت‌های موجود روشی اعم از درون‌دینی، بیرون‌دینی و بینادینی را به کار بگیریم. 

وی در ادامه گفت: اساسا علم و دانش این ویژگی را دارد که ایستا و کامل نیست و هر لحظه در حال پویایی و رشد است لذا روش ما در این بحث ضمن اینکه از پختگی لازم برخوردار است و جوایزی دریافت کرده است ولی باز حتما نقایصی دارد. 

تولید علم بدون روش ممکن نیست

نورعلیزاده افزود: اساسا تولید علم بدون روش کارآمد به ثمر نمی‌رسد و اگر می‌بینیم در دورانی تحولات شگفت‌انگیزی در علوم صورت گرفته است به برکت روش بوده است یعنی اگر در سال 1979 روان‌شناسی از علم‌النفس و فلسفه جدا شد و رشد کرد به برکت روش بوده است لذا نباید قابلیت روش‌های تجربی را نادیده بگیریم، البته این علم جوان است و جای رشد بسیار زیادی دارد.

استاد دانشگاه شاهد اضافه کرد: اگر بخواهیم در حوزه علم دینی و علوم انسانی اسلامی حرف برای گفتن داشته باشیم باید روش‌مند و منطبق بر سنجه‌های علوم روز باشد و قابلیت سنجش کمّی داشته باشد؛ دین اسلام تنگ‌نظر نیست و علومی که مبتنی بر این دین است فراخی و گستره بزرگی دارد که تجربه یکی از روش‌هایی است که در آن به کار می‌رود برخلاف علوم روز که خود را منحصر به حس و تجربه کرده است. 

وی با بیان اینکه ما در کنار تجربه از عقل و وحی و شهود هم بهره می‌بریم، اظهار کرد: رحمان رجب می‌گوید اگر دنبال اسلامی‌سازی و تولید علم اسلامی هستیم، در درجه اول باید روی روش کار کنیم که البته حوزه سختی است و تمرکز نیاز دارد. اگر اجتهاد در فقه شیعه پویا است به برکت روش‌های استنباطی و استظهاری و مبتنی بر متون دینی بوده است و الان هم باید این روش‌ها در حوزه علوم انسانی روزآمد و متناسب با نیازهای امروز تولید شوند.  

نورعلیزاده با بیان اینکه ما نیازمند تولید نظریات در رشته‌های مختلف علوم انسانی هستیم، گفت: مقدمه نظریه‌پردازی در دنیا چیست؟ در دنیای امروز مستقیما نظریه‌پردازی نمی‌شود و خرده‌نظریات مبتنی بر مدل‌های مختلف تولید می‌شود تا در نهایت منتج به نظریه جامع شود لذا تا در زمینه مدل حرکت نکنیم موفق به نظریه‌پردازی نخواهیم شد و بدون نظریه‌پردازی هم به نتیجه نخواهیم رسید لذا نیاز به تفکر سیستمی داریم.

وی با اشاره به شالوده روشی خود در این بحث با تاکید بر اینکه اگر کسی مدعی روش شد باید روش‌شناسی و مبانی انسان‌شناسی و هستی‌شناسی او را مطالبه کنیم، گفت: بنده پایه پارادایم اجتهادی در بحث خود را مشخص کرده‌ام؛ اصول موضوعه و ظرفیت متون اسلامی را هم مشخص کرده‌ایم و بحث روان‌شناختی و معناشناختی هم روش میان‌دینی است که در بحث مورد تاکید بوده است.

قرآن واجد بطون مختلف است

این پژوهشگر با طرح این پرسش که آیا اساسا متون دینی امکان استخراج علم دارد یا خیر، افزود: ادعایی وجود ندارد که معنای ظاهری آیات بحث رطب و لا یابس را در خود داشته باشد زیرا قرآن بطون مختلفی دارد لذا تخصص در علوم دینی فقهی و فرافقهی و برون‌دینی نیاز داریم یعنی گاهی یک‌نفر باید در چند حوزه تخصص داشته باشد یا نیمچه تخصص برای کارهای میان‌رشته‌ای لازم است و عینک خاصی می‌خواهد. 

استاد دانشگاه شاهد با بیان اینکه نظریه‌پردازی نیازمند گام‌هایی است، گفت: اولین گام مسئله‌یابی و مسئله‌شناسی است سپس فرضیه براساس آن ارائه می‌دهیم، در گام بعد نیازمند فهم‌پژوهی هستیم یعنی ارتباط مفاهیم را با همدیگر سنجش کنیم.

وی افزود: در گام‌های بعدی به اعتبارسنجی مدل و در نهایت به تبیین و تفسیر مدل خواهیم پرداخت. ما بدون فهم واژگان نمی‌توانیم کار انجام دهیم و باید واژگان اسلامی و قرآنی را مورد تدقیق قرار دهیم مثلا چه واژگانی در آیات و روایات می‌تواند ما را با فهم واژه اضطراب مرتبط کند. بنابراین شبکه واژگانی، پایه بحث ماست و در ادامه خانواده متون اسلامی را تشکیل می‌دهیم. 

استاد دانشگاه شاهد با اشاره به اعتبارسنجی و معیارهای فهم صحیح متون دینی، افزود: انطباق با قواعد فهم زبانی، انطباق با قواعد فهم معناشناختی، سازواری درونی و نداشتن تضاد با مبانی اسلامی، همسویی با عقل و عدم تعارض با یافته‌های دقیق بشری از جمله این معیارها محسوب می‌شود. 

نورعلیزاده با اشاره به بسط مفهومی مدل، افزود: یکی از قابلیت‌های روش ما اعتبارسنجی و داوری به لحاظ هرمنوتیک و شاخص‌های کیفی روز است؛ ما صرفا روش را ارائه نداده‌ایم بلکه صفر تا صد را در یک قالب عملیاتی مطرح کرده‌ایم و این روش، کارآیی خود را به اثبات رسانده است و مدل ما همه متغیرات روز را در برگرفته است. البته ما در سطح مدل نباید باقی بمانیم بلکه باید به سمت اجتهاد برای توسعه مدل پیش برویم و نظریه اجتهادی تولید کنیم.

استاد دانشگاه شاهد با بیان اینکه ما به دو شکل می‌توانیم آموزه‌های روان‌شناسی را استخراج کنیم، گفت: یک راهبرد اساسی، مفهومی و دیگری موضوعی است؛ مفهومی عمدتا واژگانی است یعنی ما گزاره‌های حدیثی و قرآنی داریم که دارای واژگانی با معانی روان‌شناسی است مانند حقد و حسد و کینه و ...؛ البته ممکن است واژه در آیه و روایت وجود نداشته باشد ولی موضوع و مضمون وجود دارد لذا باید از موضوعات برای هدف خودمان استفاده کرده و این گزاره‌ها را هم در تشکیل خانواده آیات و روایات مورد استفاده قرار دهیم.