سه راه حل برای مشکل گمان به قیامت در آیه «يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو رَبِّهِمْ» + صوت

به گزارش ایکنا، سومین جلسه تفسیر قرآن آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست؛ استاد درس خارج حوزه علمیه قم در سال تحصیلی جدید با محوریت تفسیر سوره بقره امروز،‌ 28 مهر در فضای مجازی منتشر شد.

در ادامه گزیده مباحث این جلسه را می‌خوانید؛

بحث ما راجع به فقره 40 تا 61 سوره بقره بود. قرار بود آیه به آیه بحث نکنیم بلکه یک قسمت از آیات را انتخاب کنیم که روح واحدی بر آن حاکم است و همان را بحث کنیم. سراغ نکاتی هم می‌رویم که کمتر گفته شده باشد. بیشتر هم نگاهمان، نگاه اجتماعی به آیات قرآن است. سراسر این 22 آیه از بنی‌اسرائیل صحبت می‌کند. 

ملاک تواتر روایات چیست؟

یکی از نکاتی که هفته گذشته بیان کردم این بود که مطالعه سرگذشت بنی‌اسرائیل از آن جهت برای ما مهم است که قرآن به آن اهتمام داشته. 49 بار در قرآن از بنی‌اسرائیل یادشده و این نشان می‌دهد اهتمامی در قرآن به این مسئله صورت گرفته است. از جهت دیگر روایات زیادی داریم که می‌گوید آنچه بر بنی‌اسرائیل گذشته است دقیقا بر شما هم می‌گذرد. میرزای نوری این روایات را متواتر می‌داند. 

حتی اگر تواتر را هم قبول نکنیم حدود 17، 18 حدیث در این رابطه داریم. با اینکه روایات زیاد است ولی من تعبیر «تواتر» را به کار نمی‌برم چون ممکن است منبع آنها واحد باشد. می‌دانید اگر روایات زیاد داشته باشیم ولی همه به یک یا دو یا سه سرچشمه برسد متواتر نیست. متواتر آنجایی است که منشا خبر متعدد باشد مثل اینکه یک نفر یک خبر می‌آورد، یک نفر دیگر هم خبر می‌آورد و ... بدون اینکه از هم نقل قول کنند. بنابراین ما در متواتر بودن این روایات تردید داریم ولی انسان از این روایات مطمئن می‌شود که چنین مطلبی از پیامبر(ص) صادر شده است. بنابراین مطالعه احوال بنی‌اسرائیل برای امت اسلام خیلی لازم است و اگر کسی بخواهد آینده امت اسلام را ترسیم کند این آیات آینه خوبی است.

تفاوت علم اعداد و پیام اعداد

من می‌خواهم از این هم‌سانی یک نکته‌ای استفاده کنم که اسمش را «پیام اعداد» می‌گذارم. ابتدا عرض کنم من با استفاده از عدد در حد افراطی مخالفم، گاهی انسان مبتلا به نوعی خرافه می‌شود ولی گاهی اوقات، اعداد پیام دارد. حالا در ارتباط با بحث ما که هم‌سانی بنی‌اسرائیل و امت رسول الله(ص) باشد می‌خواهم نکته‌ای بگویم. در آیات مورد بحث ما، آیه 60 می‌فرماید وقتی حضرت موسی عصای خود را به صخره زد 12 چشمه از آن جوشید. عدد اسباط موسی 12 است، تعداد نقبای بنی‌اسرائیل 12 است، اسباط یعقوب 12 است، چشمه‌هایی که جاری می‌شود 12 است. 

در دین اسلام هم تعداد ائمه(ع) 12 است، تعداد اهل مدینه که قبل از هجرت با پیامبر(ص) بیعت کردند 12 نفر بودند، عدد معترضان به خلافت ابوبکر که بر بیعت با امیرالمومنین اصرار داشتند 12 نفر است که نامشان در تاریخ ثبت شده است، در روایت داریم بعد از قیام حضرت مهدی(عج) 12 مهدی می‌آید. اینها نمونه‌هایی از تکرار عدد 12 در دین اسلام بود. نکته این است که اعداد پیام دارد. برخی هم در قرآن روی اعداد کار کردند. همین عدد 12 می‌تواند مورد مطالعه و پژوهش قرار بگیرد. حتی می‌توانیم آیات را تفسیر باطنی کنیم و بگوییم وقتی موسی عصای خود را به صخره زد 12 وصی برای او پیدا شد. علم اعداد خودش یک دانش است و برخی افراد این علم را دارند ولی بحث ما علم اعداد نیست بلکه پیام اعداد است که اگر کسی این پیام را دنبال کند به نکات جالبی می‌رسد. به هر ترتیب این هم از نکاتی بود که به مناسبت آیه 60 و به مناسبت هم‌سانی امت رسول الله(ص) و بنی‌اسرائیل عرض کردم.

مطلب دیگر در این آیات این است که خداوند در وصف خاشعین به زبان تایید می‌فرماید اینها کسانی هستند که به قیامت گمان دارند: «الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو رَبِّهِمْ وَأَنَّهُمْ إِلَيْهِ رَاجِعُونَ». از هزار سال قبل این مسئله مطرح بوده است که چرا بحث گمان در آیه مطرح شده است. در چند جای دیگر قرآن هم بحث ظن مطرح شده است. برای پاسخ چند راه داریم؛ یکی اینکه بگوییم همین گمان کافی است. مگر چند درصد مومنین به قیامت یقین دارند؟ این یک راه است.

راه دوم این است که برخی مفسران «مُلَاقُو رَبِّهِمْ» را به قیامت تفسیر نکردند و گفتند منظور آیه این است اینها انتظار دارند خدا آنها را به بهشت ببرد. در واقع اینها معنای «ظن» را حفظ کردند. راه سوم این است که بگوییم اصلا ظن دو معنا دارد؛ گمان و علم و به چند تا کتاب لغت استناد کنیم. البته ممکن است برخی لغویان متاثر از قرآن، معنای علم را برای ظن گفته باشند.