بهشت و جهنم در توصیف عرفانی خواجه نصیر

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین حسین شهسواری، استاد حوزه علمیه، هشتم آبان در نشست علمی «نگاه گذرا به تعلیقه علامه حسن‌زاده آملی بر کتاب آغاز و انجام خواجه نصیرالدین طوسی» که از سوی مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد، با بیان اینکه مراد از آغاز مطالب مرتبط با حق‌تعالی و انجام آن، معاد و پایان کار است و به تعبیری هو الاول و الاخر، گفت: مرحوم خواجه نصرالدین طوسی بیشترین تکیه کتاب خود را بر بیان حالات انسان متمرکز کرده است؛ نکته دیگر اینکه همه فرازهایی که او ذکر کرده، مبتنی بر متن دینی یعنی حدیث و قرآن است. همچنین این کتاب به صورت موجز و خلاصه نوشته شده است.

شهسواری اضافه کرد: به تعبیر علامه حسن‌زاده آملی، خواجه نصیر به صورت موجز و خلاصه معرفت نفس را به شکلی علمی بیان کرده است؛ خواجه نصیر متوفای 672 هجری قمری و مرقد ایشان در کاظمین است؛ در مقدمه گفته است دوستی از بنده خواست که سیر حرکتی سالک در دنیا تا موقع رسیدن به مقصد را برای او توضیح دهد. مرحوم حسن‌زاده آملی چند جا تأکید کرده است که صدرا در حکمت متعالیه از این کتاب فراوان استفاده کرده است و به تعبیر دیگر در بیان مسئله نفس شاید عمده مطالب خود را از این اثر گرفته باشد. 

استاد حوزه علمیه با اشاره به ابواب این کتاب، تصریح کرد: فصل اول کتاب درباره صفت آخرت و ذکر سالکان؛ فصل دوم اشاره به مبدأ و معاد و آمدن از فطرت اولی و رسیدن به انجام و ذکر شب قدر است یعنی شب قدر را در برابر روز قیامت قرار داده است؛ فصل دیگر در مورد وضعیت مردم در این جهان و آن جهان است. فصل چهارم اشاره به زمان و مکان دارد یعنی اگر مرگی رخ دهد هم زمان و هم مکان می‌خواهد و فرد متوفی لازم است این دو را داشته باشد؛ فصل بعدی اشاره به حشر خلایق و فصل دیگر هم ذکر بهشت و دوزح و اصناف آدمیان در آن جهان، فصل بعد هم نزول ملائکه و شیاطیان بر نیکان و بدان است. 

20 باب در کتاب

شهسواری با بیان اینکه فصل نهم و دهم در اشاره به حساب و وزن اعمال و میزان و فصول بعد هم نفخ صور و ... دارد، اظهار کرد: درهای بهشت و دوزخ، زبانیه دوزخ، جوی‌های بهشت و آنچه در دوزخ به ازای آن وجود دارد، همچنین در فصول بعدی به خازن دوزخ و بحث فطرت اولی، درخت طوبی و زقوم، حورالعین و ثواب و عقاب و عدل حق پرداخته شده است و مجموعاً 20 فصل و باب در کتاب وجود دارد و  علامه حسن‌زاده آملی هم بر هر فصلی تعلیقه جدا نوشته است. 

شهسواری افزود: مرحوم علامه فرموده است من بر آثار مختلف خواجه تعلیقه‌هایی دارم و فرموده است اینکه می‌گوییم نام این کتاب آغاز و انجام است با اینکه خود خواجه از آن با تعبیر تذکره نام برده است چون سیدحیدر آملی در جامع الاسرار به این عبارت تصریح کرده است. آغاز و انجام از مصادر حکمت متعالیه و مشهور به اسفار صدرا است. مرحوم فیض کاشانی در علم الیقین هم بخش‌هایی از کتاب را ترجمه کرده است. 

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه به تعبیر علامه حسن‌زاده در این رساله سخن از انسان در هر عالم است، گفت: ایشان انسان را سالک قلمداد کرده است و این کتاب، حالات و مراحل و مسیرهای انسان سالک را با استناد به متون دینی بیان کرده است. در فصل دوم و هفتم و برخی مواضع به اختصار از آغاز و آمدن انسان از فطرت اولی اشارتی کرده و به تعبیری معرفت نفس برای انسان است. علامه حسن‌زاده به عنوان مدخل، مقدمه زده و گفته است در معرفت نفس باید چند اصل را در نظر بگیریم؛ اول مغایرت نفس با مزاج و اینکه نفس، مزاج نیست که با فساد مزاج نابود شود بلکه نفس است که حافظ مزاج است. نکته دیگر مغایرت نفس با بدن است و ادله گوناگونی برای آن آورده است؛ نکته دیگر تجرد نفس ناطقه به تجرد نفس برزخی است. 

فوق تجردبودن نفس

شهسواری افزود: مسئله دیگر فوق تجردبودن نفس است و اینکه نفس عین مدرکات شکل‌ساز است؛ اتحاد نفس به عقل فعال، جوهربودن علم و عمل و اینکه ملکات نفس مواد صور برزخی است. هر نفسی که از نیکی بهره بیشتری دارد وزن انسانی او افزونتر و هر کسی به صورت علم و عمل خود در نشئه اخروی برانگیخته خواهد شد یعنی هر آنچه اینجا از علم و عمل به دست آید با همان در نشئات دیگر مأنوس خواهیم بود.

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه خواجه نصیر کتاب را با آیه شریفه «وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا» شروع کرده است، افزود: همانطور که گفته شد در مقدمه آورده است که دوستی از من خواست تا در احوال قیامت و بهشت و دوزخ و سلوک آدمی کتابی بنویسد و صرفاً کتاب کلامی نباشد بلکه بتواند ترسیم و شهود کند. خواجه در فصل اول وصف سالکان را که مردم عادی و خلق‌الله هستند توصیف کرده است و اینکه راه سلوک آسان است ولی مردم از آن اعراض دارند و سبب آن هم یا امور طبیعی مانند حب مال و جاه و شهوت، یا وساوس عادت و تزئینات اعمال فاسده و ملکات مذموم است و سوم هم تقلید از جاهلان عالم‌نما و اجابت شیاطین جن و انس و فریب تلبیسات آنان را خوردن و نتیجه این اعراض هم نابینایی در آخرت است.

بهشت و جهنم در توصیف عرفانی خواجه نصیر

شهسواری با بیان اینکه در کتاب آمده است که خداوند خلق را از نیست، هست کرده است، تصریح کرد: در آخر، خلق نیست شود و خدا باقی است؛ کل من علیها فان ...؛  شدن خلق بعد از نیستی، معاد آنان است و در آنجا «لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ ۖ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ». خلق چون از اول توسط خدا وجود یافتند و در آخر نیست شدند پس وجود را به خدا سپارند. إِنَّ إِلَىٰ رَبِّكَ الرُّجْعَىٰ. نیستی اول از منظر خواجه، بهشتی است که آدم در آنجا بود و هستی بعد از نیستی آمدن به دنیا و نیستی دوم فنای در توحید و بهشتی است که معاد موحد در آنجاست و آمدن از بهشت به دنیا توجه از کمال به نقصان است.