شهید صدر حجیت عقل در احکام شرعی را قبول دارد

به گزارش ایکنا؛ حجت‌الاسلام والمسلمین حسن معلمی؛ استاد درس خارج حوزه علمیه، شامگاه پنجشنبه 19 مهرماه در نشست علمی «حجیت عقل از دیدگاه شهید صدر در مسائل فقهی» که از سوی مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد با بیان اینکه شهید صدر معتقد است که ما با فلسفه نمی‌توانیم ثابت کنیم که ورای ما چیزی وجود دارد زیرا تغییرات در نفس ما است، گفت: وی می‌گوید بدیهیات اولیه هم قابل مناقشه است یا می‌گوید چه کسی گفته است که علم حضوری خطاناپذیر است؟ شهید صدر و مرحوم مظفر تنها کسانی هستند که در مورد حجیت عقل به صورت مفصل و مستقل بحث کرده‌اند و با اینکه بحثی قدیمی است ولی تقریبا هیچ کدام از علما به صورت مستقل بحث نکرده‌اند.

وی با بیان اینکه شهید صدر قائل به حجیت احکام قطعی عقلی است یعنی قیاس و استحسان مورد قبول نیست، افزود: عقل در عقاید که بالای سر احکام است مورد انکار اخباریون نیست و حتی اینکه باید وجود خدا و نبوت را با عقل اثبات کنیم قبول دارند لذا محل نزاع هم نیست و در طول احکام هم محل نزاع نیست ولی اینکه آیا عقل می‌تواند در عرض احکام مستقلا حکمی ارائه دهد محل نزاع است؛ موضوع دیگر اینکه یقین، حجت است و همه قبول دارند یقین حجت است ولی بحث این است که یقین حاصل از عقل حجت است یا کتاب و سنت؟ 

معلمی بیان کرد: بحث دیگر این است که آیا عقل حجت‌آور است زیرا اخباریون می‌گویند چون در احکام عقلی اختلاف زیاد وجود دارد پس یقین‌آور نیست؛ بحث دیگر اینکه احکام الهی براساس مفاسد و مصالح است و چون خدا حکیم است کار لغو نمی‌کند البته گاهی حکمت متعلق حکم است ولی گاهی خیر متعلق حکم نیست بلکه در خود حکم است مانند امتحان حضرت ابراهیم(ع) در ذبح حضرت اسماعیل(ع). پس آنچه محل اختلاف یقین حاصل از عقل است. 

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه شهید صدر در مورد دیدگاه اخباریون دو چیز را مطرح می‌کند یکی اینکه آیا احکام عقلی یقین‌آور است یا خیر؟ و دوم اینکه اگر یقین‌آور است آیا حجیت دارد، تصریح کرد: ایشان بین سیره عقلا و عقل محض تفاوت قائل است انگار برخی می‌گویند سیره عقلا از مشهورات است ولی عقل، مشهورات نیست؛ مقدمه دیگر اینکه هم عقل نظری و هم عقل عملی محل بحث است ولی حجیت عقل نظری از منظر شهید صدر باید در  دو جا درست شود یکی باب محالات زیرا محال عقلی است که حرام و حلال با هم جمع شوند و اخباریون هم این را قبول دارند. همچنین در جایی که علت تامه حکمی کشف شود.

استقلال عقل نظری

معلمی با بیان اینکه در عقل عملی هم در باب حسن و قبح باید مسئله بررسی شود، اظهار کرد: شهید صدر می‌گوید عقل نظری مستقلا حکم می‌دهد ولی عقل عملی به پشتوانه عقل نظری حکم می‌دهد البته ایشان ملازمه بین شرع و عقل را قبول ندارد؛ اخباری می‌گوید در احکام شرعی، شارع ما را از دخالت عقل منع کرده است و هر چه هست باید از قرآن و روایت به دست آوریم. 

وی افزود: شهیدصدر خطاب به اخباریون می‌گوید شما که معتقدید شارع ما را از دخالت عقل در تشریع منع فرموده است و باید هر چه آیه و روایت می‌گویند مبنا قرار دهیم آیا شارع ما را در مقام جعل یا کشف یا معذریت و منجزیت منع فرموده است یعنی در جایی خداوند در جعل، جلوی عقل را گرفته است مانند اینکه نماز واجب است ولو اینکه عقل قبول کند یا خیر. البته بیشتر حرف اخباریون به کاشفیت می‌خورد و نه جعل و معذریت و منجزیت. 

معلمی بیان کرد: نزاع بین اخباریون و اصولیون را مرحوم شیخ انصاری به خوبی در رسائل جواب داده و شهید صدر هم از آن بهره برده است. شهیدصدر معتقد است اگر در جایی شرع حکم قطعی داده است عقل اصلا حکم قطعی ندارد و محل نزاع جایی است که عقل به یک حکم قطعی رسیده است که تضادی هم با شرع ندارد. همچنین ایشان خطاب به اخباریون می‌گوید اگر ما به عقل عمل کنیم به شرع عمل کرده‌ایم زیرا شارع ما را به عقل ارجاع داده است و حکم عقلی زیرمجموعه حکم شرع است. 

استاد درس خارج حوزه علمیه با اشاره به روایاتی چون روایت ابان در مورد قطع انگشتان دست، گفت: شهید صدر معتقد است که چون در مورد قطع انگشتان دست حکم قطعی شرعی داریم عقل جایی ندارد ولی در جایی مانند سرقفلی بحث متفاوت است البته برخی می‌گویند ما کبرای عقل محض نداریم و هر چیزی عقل حکم کند کبرای کلی آن توسط شارع بیان شده است مثلا شارع فرموده است عدل، حسن و ظلم، قبیح است. 

عقل مدیون شرع است

معلمی بیان کرد: بنده وقتی با انجمن حجتیه بحث می‌کردم می‌گفتند عقول ما چون بر سر سفره انبیاء نشسته است کار می‌کند پس عقل هم مدیون شرع است؛ اصل این حرف درست است زیرا انبیاء عقل را شکوفا کردند ولی آیا عقل می‌توان کاشف حکم باشد یا خیر محل بحث است. 

استاد فلسفه حوزه علمیه با بیان اینکه اگر فقیه در جایی به این حکم رسید که عقل می‌گوید چیزی واجب است این قطع را نمی‌توان نادرست دانست، اضافه کرد: ایشان در مقام جعل با اخباریون همراهی ندارد ولی در مقام کشف همراهی دارد؛ شهید صدر مانند ابن‌سینا همه احتمالات را مطرح کرده است تا بعدا مورد انتقاد قرار نگیرد که فلان مطلب جا افتاده است؛ او می‌گوید اخباریون در مقام کشف دو چیز را خارج کرده‌اند یکی محسوسات و دیگری ریاضیات را.  

استاد حوزه علمیه اظهار کرد: در اینجا مشابهتی با پوزتیسویست‌ها دارد که تجربیات را یقین‌آور می‌دانسته‌اند؛ این حرف را به آیت‌الله بروجردی هم منتسب کرده‌اند، مکتب تفکیک و فرهنگستانی‌ها هم انتهای سخنشان این است که ریاضیات قطعی است لذا عقل را در احکام شرعی دخالت نمی‌دهند و یقین‌آور نمی‌دانند ولی در محسوسات و بدیهیات و ریاضیات آن را یقین‌آور می‌دانند.

وی افزود: ایشان به اخباریون می‌گوید شما که عقل را حجت نمی‌دانید در اعتقادات هم حجت نیست زیرا در آنجا باید از عقل برای اثبات اعتقادات استفاده کنیم بنابراین نفی طریق فلاسفه را نکنید.