هدف حکمرانی براساس مفاهیم اهل بیت(ع) اقامه دین بوده است

به گزارش خبرنگار ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا مطهری، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم امروز شنبه ۲۵ اسفندماه در ادامه سلسله نشست‌های ششمین دوره مدرسه حکمرانی به ارائه موضوع «حکمرانی مردمی در سیره اهل‌بیت(ع) با تأکید بر بیعت» پرداخت و اظهار کرد: امروزه مسئله حکمرانی به یکی از موضوعات مهم میان پژوهشگران و نظریه‌پردازان تبدیل شده است و این مفهوم، علاوه بر ارتباط با نظریه حکمرانی، می‌تواند به نظریه مردم‌سالاری دینی در چارچوب حکمرانی اسلامی نیز مرتبط باشد. 

استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: یکی از مسائل اساسی در حکومت اسلامی، موضوع بیعت مردم با حاکم است که این مفهوم، با دامنه معنایی گسترده خود، می‌تواند از مشروعیت حاکم تا الزام به اطاعت و پیروی نقش‌آفرینی کند.

وی ادامه داد: از آنجا که بیعت یکی از مفاهیم قرآنی و فرهنگ اسلامی محسوب می‌شود و از دوران پیامبر اکرم(ص) تا خلفا و ائمه با شکل و ویژگی‌هایی خاص زمان خودش مطرح بوده است، اهمیت ویژه‌ای دارد.

بیعت کارکردی حمایتی برای نظام سیاسی دارد

حجت‌الاسلام مطهری ابراز کرد: برخی معتقدند که حق حاکمیت از طریق بیعت مردم ایجاد می‌شود، در حالی که نظریه دیگری بیان می‌کند بیعت کارکردی حمایتی برای نظام سیاسی دارد و نه مشروعیت‌بخشی به حاکمیت.

عضو هئیت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگی اسلامی گفت: همچنین میان علمای شیعه تقریباً اجماع وجود دارد که مشروعیت حکمرانی معصومین بر پایه نص است و نه بیعت مردم و البته بیعت و اقبال عمومی در مرحله به فعلیت رساندن حکومت نقش مؤثر دارد.

هدف حکمرانی اقامه دین و اجرای شریعت است

رئیس پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) گفت: نکته‌ای که باید به آن توجه کنیم، مفهوم حکمرانی است؛ مفهومی که در سال‌های اخیر در علوم انسانی و اسلامی مورد توجه بیشتری قرار گرفته و تعاریف مختلفی برای آن ارائه شده است و به نظر می‌رسد می‌توان حکمرانی را به معنای تدبیر و مدیریت فرایندها، نهاد‌ها و جریان‌ها برای رسیدن به اهداف تعریف کرد و وقتی این مفهوم را در سیره معصومان بررسی می‌کنیم، هدف اقامه دین و اجرای شریعت بوده و مدیریت این جریان‌ها باید با کمترین هزینه و بهترین نتیجه انجام شود.

مطهری عنوان کرد: بیعت به معنای عهد و پیمانی است که میان افراد انجام می‌شود؛ ولی لزوماً مفهوم اعطای حاکمیت از آن برداشت نمی‌شود و در دوران جاهلیت و صدر اسلام نیز بیعت نقش‌های مختلفی، چه در زمینه پذیرش رهبری و چه در تعهدات اجتماعی، ایفا می‌کرده است. 

عضو پژوهشگاه علوم و فرهنگی اسلامی اذعان کرد: در خصوص بیعت با معصومان، لازم به ذکر است که این نوع بیعت صرفاً جهت اعطای حاکمیت تلقی نمی‌شده است و حکومتی که پیامبر اکرم(ص) یا امیرالمؤمنین  امام علی(ع) در اختیار داشتند، از جانب خداوند اعطا شده بود و بنابراین بیعت‌هایی که انجام می‌شدند بیشتر جنبه تأکیدی داشته‌اند تا انشایی.

وی ادامه داد: دو کارکرد اصلی برای بیعت مطرح است: انشایی و تاکیدی که کارکرد انشایی به معنای ایجاد یا اعطای حاکمیت است؛ مشابه آنچه امروز ممکن است در انتخابات‌ها تجربه کنیم. اما کارکرد تأکیدی بیشتر بر تثبیت حق الهی حاکمیت معصومان تمرکز دارد.

حجت‌الاسلام مطهری تصریح کرد: بیعت در حکومت اسلامی نه تنها تأکیدی بر مشروعیت الهی حکمرانان معصوم بود بلکه نوعی مکانیزم برای همراهی جامعه با حکومت به شمار می‌آمد، به طوری که از جانب مردم حمایت اجتماعی و سیاسی لازم برای اجرایی شدن ساختار‌های حکومتی فراهم شود.

وی اظهار کرد: در دوران جاهلیت، مرسوم بود که پس از درگذشت رئیس قبیله، رئیس جدیدی انتخاب می‌شد و این فرآیند اغلب شامل بیعت کردن افراد با رهبر تازه بود و خود این بیعت، شیوه‌ها و آداب خاصی داشت، اما با ظهور اسلام، شرایط متفاوت شد. 

وی اضافه کرد: پیامبر اکرم(ص) در زمانی که هنوز حکومتی در اختیار نداشتند، نمونه‌هایی از این نوع بیعت را آغاز کردند و این اقدام زمینه را برای مفاهیمی فراتر از یک حکومت صرف آماده کرد و جنبه‌های حکمرانی را در میان امت تثبیت نمود.

حجت‌الاسلام مطهری تصریح کرد: در دوران مکی که پیامبر(ص) حکومتی نداشتند، بیعت‌ها به وضعیتی نزدیک‌تر به ساختار‌های حکمرانی مدرن شباهت پیدا کرد؛ جایی که فراتر از حاکمیت به‌معنای محدود آن، فرآیند ایجاد نهاد‌ها و همکاری در راستای برآورده ساختن اهداف دینی مطرح بود.

عضو پژوهشگاه علوم و فرهنگی اسلامی یادآور شد: اگر نگاه دقیق‌تری به مفهوم بیعت بیندازیم، می‌توان آن را به‌عنوان یک نوع پیمان دوطرفه تحلیل کرد؛ یعنی پیمانی که دو طرف، بیعت‌کننده و بیعت‌شونده، تعهدات متقابل دارند که این تعهدات نه‌تنها وظایف مشترکی ایجاد می‌کند، بلکه مسئولیت‌هایی انسانی و دینی را در پی دارد.

وی گفت: امیرالمؤمنین(ع) نیز در سخنانشان به این دوطرفه بودن حق اشاره کرده‌اند: حقی که امام نسبت به مردم دارد و در مقابل، تکالیفی که مردم باید نسبت به امام انجام دهند و چنین مفهومی حتی در دوره امام رضا(ع) نیز مشاهده می‌شود؛ آنجا که در جریان ولایت‌عهدی، حقوق متقابل امام و مردم مطرح می‌گردد، بنابراین، بیعت همواره به‌عنوان یک سازوکاری دوطرفه با محوریت تعهد و مسئولیت اجتماعی مورد توجه بوده است.

حجت‌الاسلام مطهری ادامه داد: اگر به دوران پیامبر اکرم(ص) بازگردیم، می‌بینیم که ایشان از همان ابتدا هدفی مشخص یعنی اقامه دین را دنبال می‌کردند و حتی زمانی که هنوز حکومتی رسمی نداشتند، تلاش‌های ایشان در راستای تحقق این هدف با استفاده از سازوکاری مانند بیعت صورت می‌گرفت.
وی گفت: به‌طور مشخص، بیعت‌های دوران مکی نشان‌دهنده تلاش پیامبر(ص) برای اجرای اهداف دینی بودند و یکی از اولین بیعت‌های عمومی این دوره، «بیعت عشیره» بود؛ هرچند شاید آنچه پیامبر انتظار داشتند کاملاً محقق نشد، اما گامی مهم در جهت جلب حمایت قبیله خودشان برای پیشبرد رسالت الهی بود.
عضو پژوهشگاه علوم و فرهنگی اسلامی عنوان کرد: یکی از کلیدی‌ترین راهکار‌های پیامبر(ص) در این زمان بهره‌گیری از سنت‌های گذشته مانند بیعت بود که این سنت که در دوران جاهلی برای کسب پشتیبانی میان قبایل کاربرد داشت، توسط پیامبر برای اهداف متعالی‌تری استفاده شد. 

حجت‌الاسلام مطهری اذعان کرد: در منابع تاریخی، مباحثی که در مورد بیعت‌های مختلف زمان پیامبر(ص) ذکر شده، گاهی دچار تفسیر متفاوتی شده‌اند و به‌عنوان مثال، بیعت عقبه اول که به‌عنوان نخستین تعهد یاران پیامبر(ص) با ایشان شناخته می‌شود، شامل تعهداتی اخلاقی بود که در یک بستر غیر حکومتی شکل گرفت و برخی بعد‌ها با استناد به شباهت مفاد این بیعت به مفاد بیعت النساء (که پس از فتح مکه انجام شد) آن را نیز «بیعت النساء» نامیده‌اند؛ اما این تطبیق درست نیست و بیعت النساء، که مختص به زنان بود و در زمان حاکمیت پیامبر صورت گرفت، متفاوت است از آنچه در جریان عقبه اول رخ داد.

هدف پیامبر(ص) تقویت ایمان و توسعه باور‌های دینی در میان مردم بود

وی ادامه داد: چنانچه به ماهیت بیعت عقبه اول توجه کنیم، درمی‌یابیم که پیامبر اسلام در شرایطی که نه حاکمیتی در اختیار داشتند و نه جامعه‌ای منسجم و کاملاً مسلمان، برای پایه‌گذاری اقامه دین تلاش می‌کردند و هدف ایشان تقویت ایمان و توسعه باور‌های دینی در میان مردم بود تا زمینه‌ای فراهم شود که دین در جامعه به طور طبیعی پا بگیرد، بدون آنکه تحمیلی از طرف حاکمیت وجود داشته باشد و در واقع، پیامبر نه تنها جنبه‌های اخلاقی را در اولویت قرار می‌دادند، بلکه سعی داشتند این باور‌ها به صورتی ریشه‌دار در میان مردم جا بیفتد.

عضو هئیت پژوهشگاه علوم و فرهنگی اسلامی گفت: نگاهی به بیعت النساء نیز حاکی از اهمیت مشارکت تمام اقشار جامعه، از جمله زنان، در اقامه دین است و برخلاف دوره‌های پیشین جاهلیت که نقش زنان نادیده گرفته می‌شد، پیامبر اکرم(ص) ورود مستقیم زنان به عرصه اجتماعی را تشویق کرد و این حرکت نه تنها نشانگر جایگاه زنان در تفکر نبوی است، بلکه به نوعی تاکید بر توانمندی آنان برای تحقق اهداف جامعه دینی محسوب می‌شود. 

حجت‌الاسلام مطهری ادامه داد: بنابراین، بیعت عقبه اول و دیگر بیعت‌ها در دوران پیامبر نشان می‌دهد که هدف اصلی تحقق دین از مسیر تقویت باور‌های جامعه و مشارکت داوطلبانه مردم بوده است، نه تحمیل قوانین و اعتقادات از سوی یک حاکمیت بالادستی و پیامبر بر خلاف اعمال فشار، آموزه‌های دینی را مرحله‌به‌مرحله با مردم شریک کرده و تلاش داشتند بنیان‌هایی بسازند که حکمرانی اسلامی با تکیه بر همراهی عمومی و خودآگاهی جمعی شکل بگیرد.

وی ادامه داد: در جریان بیعت عقبه اول و دوم می‌توان به‌وضوح مشاهده کرد که پیامبر اکرم(ص) با استفاده از ظرفیت‌های اجتماعی و مردمی، بدون نیاز به فشار از سوی حاکمیت، به توسعه و تعمیق باور‌های دینی در جامعه هدف خود اقدام کردند که این روش یکی از مهم‌ترین راهبرد‌هایی بود که ایشان برای تحقق اهداف خود برگزیدند و در این بیعت‌ها نیز به‌خوبی قابل مشاهده است. 

عضو پژوهشگاه علوم و فرهنگی اسلامی در پایان اظهار کرد: دومین اقدام مؤثری که در رفتار ایشان دیده می‌شود، تلاش برای تشکیل جامعه‌ای باورمند به اقامه دین است و جامعه‌ای که خود به اهمیت برپایی ارزش‌های دینی ایمان داشته باشد، نیازی به فشار و اجبار حاکمیتی نخواهد داشت.