گزارشی از قدیمی‌ترین کتابخانه جهان
کتابخانه قرویین؛ میراث مکتوب اسلامی در قلب شهر فاس + فیلم
کتابخانه قرویین، قدیمی‌ترین کتابخانه جهان یکی از گنجینه‌های علمی کهن دربردارنده آثار گرانبهایی از نسخ خطی، سنگ‌نوشته و کتب چاپی کمیاب است که در قلب شهر باستانی فاس در مراکش ساخته شده است.
به گزارش ایکنا به نقل از روزنامه النهار، کتابخانه «قرویین»(Qarawiyyin) به‌عنوان قدیمی‌ترین کتابخانه جهان شناخته‌شده است که در سال ۱۳۵۹ پس از میلاد در مسجد و دانشگاهی به همین نام در شهر فاس مراکش تأسیس شده است.
دانشگاه قرویین در سال ۸۵۹ پس از میلاد توسط فاطمه الفهریه، بانوی فرهیخته مراکشی در شهر فاس ساخته‌شد. پس از گذشت مدت‌زمانی طولانی در سال ۱۳۵۹ میلادی، کتابخانه قرویین در این دانشگاه بنا شد.
کتابخانه کنونی که تاریخ تأسیس آن به قرن هشتم هجری باز می‌گردد و نام آن همواره با مسجد قرویین همراه بوده است به دستور سلطان محمد پنجم تأسیس شده است و شامل آثار گرانبهایی از میراث مکتوب و نسخ خطی کهن و اسناد بسیار کمیابی است که برخی از آنها تنها در قفسه‌های این گنجینه کهن که میراثی گرانبها است، دیده می‌شود که از جمله آنها می‌توان به «قرآن کریم» متعلق به قرن ۹ اشاره کرد.
این بنای تاریخی و فرهنگی یک مرکز علمی ضروری برای دانشجویان، محققان و دانشگاهیان در مراکش یا خارج از این کشور است که با توجه به نسخه‌های خطی موجود در این کتابخانه که در نوع خود بی‌نظیر است، برای کسب علم و دانش مورد توجه گسترده قرار می‌گیرد.
طبق تحقیقات و پژوهش‌های بسیاری که در زمینه این کتابخانه علمی و منحصر به فرد و کتب نفیس موجود در آن انجام شده است، کتابخانه قرویین که در طول قرون متمادی عملیات مرمت، تعمیر و توسعه بسیاری را پشت سر گذاشته است، شامل حدود 4 هزار نسخه خطی است که به صورت علمی و الکترونیکی فهرست‌بندی شده است. این فهرست‌بندی دقیق و کامل با هدف تسهیل عملیات جست‌وجو برای دانشجویان و محققانی انجام شده است که این کتابخانه را برای انجام تحقیقات و مطالعات خود انتخاب می‌کنند.
از میان نسخ خطی بسیار کمیابی که در قفسه‌های کتابخانه قرویین دیده می‌شود، می‌توان به یک قرآن نادر اشاره کرد که به انتهای قرن دوم هجری و آغاز قرن سوم باز می‌گردد و با آب طلا بر روی پوست آهو و با خط کوفی قدیمی نوشته شده است و هیچ نسخه دیگری همسان با این مصحف در هیچ کتابخانه دیگری چه در مراکش و چه در سایر کشورها وجود ندارد.
در این کتابخانه همچنین نسخه‌ای بی‌نظیر و منحصر به فرد از کتاب «العبر» (عبرت‌ها) اثر ابن خلدون دیده می‌شود که خود وی شخصاً زمانی که در شهر فاس مشغول به تحصیل بوده آن را در آنجا قرار داده است تا همه کسانی که به این کتابخانه رفت و آمد دارند بتوانند از آن استفاده کنند.
ویژگی این کتاب آن است که ممهور به مهر و امضای ابن خلدون به خط خود اوست. این کتاب خطی از سوی سازمان یونسکو در زمره میراث جهانی بشری قرار گرفته است.
این کتابخانه به موازات آثار گرانبها و نسخ خطی ارزشمندی که همچنان گواه غنا و منحصر به فرد بودن میراث فرهنگی کشور مراکش است، شامل یک نسخه خطی کمیاب درباره پزشکی است که ابن طفیل آن را نگاشته است. این نسخه خطی تنها نسخه مشهور در جهان از این اندیشمند، فیلسوف و طبیب است که به روش تمثیلی نوشته شده و شامل ابیات شعر در وصف بیماری‌های مختلف است که در آن زمان وجود داشته و همچنین راه‌های درمان آن بیماری‌ها را بیان کرده است.
این کتابخانه تاریخی و فرهنگی همچنین شامل آثار گرانبهای دیگری از نسخ خطی است که در میان آنها نسخه خطی کتاب «البیان و التحصیل» اثر ابن رشد دیده می‌شود که نسخه منحصر به فرد و بسیار زیبایی است که بر روی پوست آهو نوشته و تذهیب شده است.
همچنین یک انجیل نوشته شده به زبان عربی در این کتابخانه وجود دارد که به قرن 12 میلادی باز می‌گردد. در کنار این آثار مجموعه‌ای از سنگ‌نوشته‌های با ارزش و کمیاب نیز دیده می‌شود که تعداد آنها در حدود 600 سنگ‌نوشته تخمین زده می‌شود.
در کنار این نسخ خطی و سنگ‌نوشته‌های نفیس، حدود 24 هزار عنوان کتاب چاپی کمیاب نیز در این کتابخانه وجود دارد که عمر برخی از آنها به حدود 150 سال می‌رسد که به نوبه خود در زمره نسخ خطی گنجانده شده است زیرا در کتابخانه‌های دیگر یافت نمی‌شود و پژوهشگر نمی‌تواند آنها را جز در کتابخانه قرویین بیابد. به همین دلیل مسئولان این کتابخانه تصمیم گرفته‌اند که کتاب‌های مذکور را فقط در داخل کتابخانه امانت دهند تا از گم شدن این نسخه‌های چاپی نفیس جلوگیری شود.
علاوه بر همه این نسخ خطی و آثار کمیاب، کتاب‌هایی در این کتابخانه یافت می‌شود که به نام «الخروم» نامیده می‌شود. این کتاب‌ها نسخه‌های خطی و اسناد کمیاب است که ناقص بوده یا برخی اوراق آنها گم شده است.
وزارت فرهنگ مراکش برای نجات این نسخ خطی کمیاب کمیته‌ای متشکل از پژوهشگران با تخصص‌های مختلف را تشکیل داده است که این کتاب‌ها را پیش از مرمت، فهرست‌بندی و طبقه‌بندی کنند تا در غنای نسخ خطی این کتابخانه سهم داشته باشند.
حفظ و نگهداری این میراث خطی که در کتابخانه قرویین موجود است، مسئولین کتابخانه را ملزم به تهیه آزمایشگاهی برای مرمت نسخ خطی شامل آخرین نوآوری‌های تأیید شده در زمینه مرمت از جمله تجهیزات و فناوری‌های لازم با نظارت مهندسان متخصص کرده است که عملیات مرمت را مطابق با استانداردهای شناخته شده بین‌المللی انجام می‌دهند.
بر اساس تحقیقات تاریخی، کتابخانه قرویین از زمان تأسیس آن در داخل مسجد جامع قرویین در نیمه قرن هشتم هجری تا به امروز درهای خود را به روی دانشجویان و محققان نبسته است و این به لطف عملیات مرمت و بازسازی و توسعه این بنا بوده است.
بر اساس منابع تاریخی، هسته اولیه این کتابخانه زمانی شکل گرفت که سلطان ابوعنان المرینی تصمیم گرفت به منظور حمایت از آموزش و دانشجویان و دانشمندان، این کتابخانه را در گوشه‌ای از مسجد باستانی قرویین بنا کند. وی همچنین قانونی برای خواندن و مطالعه کتاب‌ها و نسخ خطی وضع کرد و این کتابخانه را با کتب نفیسی در زمینه علوم و فنون مختلف تجهیز کرد.
پادشاهان، امرا، دانشمندان و خانواده‌های فرهیخته مراکشی در طول دوران‌های مختلف بر آن بودند که به منظور غنای این کتابخانه و دادن امکان به دانشجویان، علما و محققان برای استفاده از کتب نفیس این مجموعه، کتب و تألیفات علما و اندیشمندان بزرگ مراکش و جهان اسلام را برای این کتابخانه وقف کنند.
این بنای تاریخی با وجود عملیات توسعه و بازسازی که به ویژه در دوران سعدیان انجام گرفت (سعدیان خاندانی بودند که در نیمه اول قرن دهم هجری قمری بر مراکش فرمانروایی می‌کردند) همچنان در داخل مسجد قرویین باقی ماند. سعدیان در سال 1940 میلادی گنبد سعدیه را در داخل مسجد بنا کردند و در زمان ملک محمد پنجم نیز بخشی در مسجد که به محل علویان شناخته می‌شود، ساخته شد که کتابخانه به این قسمت منتقل شد تا از بنای مسجد جدا شود و دری برای آن در خارج از مسجد تعبیه شد.
ابتکار جداسازی کتابخانه از مسجد قرویین از آن جهت اهمیت زیادی داشت که نسخه‌های خطی و کتاب‌های آن، دیگر فقط محدود به مسلمانان نبود، بلکه همه دانشجویان و محققین سایر ادیان نیز می‌توانستند از آن کتاب‌ها بهره ببرند، که این امر تأکیدی بر ارزش تسامح و میانه‌روی موجود در آن زمان بود.
نسخ خطی کتابخانه قرویین غالباً دارای موضوعاتی مرتبط با علوم اسلامی است زیرا شامل نسخ زیادی از قرآن، تفسیر، کتب فقهی، حدیثی و اصولی در کنار نسخه‌های خطی در زمینه تخصص‌هایی چون پزشکی، ریاضیات، جبر، نجوم، فلسفه، شعر و ادب، تاریخ، گردشگری، سفرنامه و دیگر هنرها است.
تنوع این نسخه‌های خطی و موضوعات مختلف آنها که در ارتباط با علوم شرعی، فقه، ادبیات، تاریخ، گردشگری، ریاضیات و پزشکی است، به این مسئله برمی‌گردد که این کتاب‌ها به منزله کتب درسی است که در دانشگاه قرویین برای دانشجویان دانشگاه‌ها تدریس می‌شود و دانشجویان در علوم و دانش‌های مختلف به آنها تکیه می‌کنند.
در ادامه ویدئویی از آثار مکتوب و نسخه‌های خطی نادر موجود در کتابخانه قرویین در قلب شهر فاس را مشاهده می‌کنید.
گزارش از فرشته صدیقی
انتهای پیام مطالب مرتبط
